STRESZCZENIE: W branży szeroko pojętych „opakowań” istotną rolą specjalistów branżowych oraz naukowców jest edukacja przedsiębiorców i konsumentów. Symptomy „ekologicznego” wieku przejawiają się w wielu dziedzinach życia. Projektanci, wizjonerzy, inżynierowie, naukowcy, przedsiębiorcy opracowują materiały ze źródeł biologicznych tworząc np.: kompostowalne dżinsy, guziki z łupin orzecha, jadalne opakowania, meble z roślin, hodowle przedmiotów z mikroorganizmów, by po zużyciu mogły one wrócić do ekosystemu. Równocześnie powstają innowacyjne technologie recyklingu, co powinno być wobec konsumentów podkreślane jako ekologiczne motywując do segregacji odpadów (wykorzystywanie nowych technologii recyklingu do tworzenia nowych trwałych materiałów stosowanych do produkcji w wielu branżach). Odważne koncepcje powoli wpływają na zmiany modeli ekonomiczno-społecznych zachowań. W ostatnich miesiącach wchodzą w życie istotne zmiany w przepisach prawa Unii Europejskiej, ale czy pozostałe kontynenty mają ten sam kierunek działania? Skala problemu jest tak ogromna, że każde sukcesywne przemiany prawne, społeczne mają znaczenie. Ekologiczny aspekt opakowań mówi o ich zminimalizowanym wpływie na środowisko. Dlatego ważna staje się weryfikacja jakości w aspekcie kompostowalności opakowań.
ABSTRACT: In the industry of wide understood „packaging”, a major role of industry specialists and scientists is the education of entrepreneurs and consumers. The symptoms of „ecological” age are manifested in many areas of life. Designers, visionaries, engineers, scientists, entrepreneurs develop materials from biological sources by creating e. g. compostable jeans, buttons from nut shell, edible packaging, furniture from plants, cultures of objects from microorganisms, etc. so that after use they can return to the ecosystem. The innovative recycling technologies are emerging at the same time, which should be emphasized as ecological to consumers, motivating waste segregation (using new recycling technologies to create new durable materials used for production in many branges). Bold concepts have slowly influence the change of economic – social models of behavior. Important changes in European Union law come into force in recent months, but do other continents have the same direction of action? The scale of the problem is so huge, that every successive legal and social transformation have matter. The ecological aspect of packaging speaks of their minimized impact on the environment. That is why it is becoming so important to qulaity verification of packaging compostability.
Stephen Hawking w swojej książce „Krótka historia czasu” stwierdził, że w czasach Newtona człowiek wykształcony mógł powierzchownie poznać wszystkie obszary wiedzy na ten czas dostępnej. Natomiast w obecnych czasach mając narzędzia, technologię, komunikację nawet to nie jest możliwe2. Zatem w branży szeroko pojętych „opakowań” istotną rolą specjalistów branżowych oraz naukowców jest edukacja przedsiębiorców i konsumentów. Obecnie jest to ważne jak nigdy dotychczas, gdyż media społecznościowe kreują szybkie zmiany informacji często w formie skrótowej, obrazkowej. W rezultacie generują czasem nietrafną interpretację informacji. Z kolei to prowadzić może do niewłaściwych trendów decyzji, zachowań zarówno przedsiębiorców, jak i konsumentów. Tak obecnie następuje medialna, społeczna i formalna jakże chwalebna walka z tzw. plastikiem. Niemniej dokładnie po 20 latach pracy w branży odczuwam pewien dyskomfort, wszak wprowadzam w swoich projektach na rynek m.in. „opakowania z tworzyw sztucznych”3. Trudno jednak się zgodzić z informacjami uogólnionymi, że „plastik” jest powodem powstawania na oceanach wysp śmieciowych większych od powierzchni naszego kraju. Może jednak zawinił człowiek nazbyt pomysłowy w swych poczynaniach politycznych (brak odwagi cywilnej i odpowiedzialności polityków mających wpływ na decyzje kluczowe), prawnych (brak skutecznych wymagań bezwzględnego obowiązku segregacji i recyklingu), marketingowych (nazbyt elastyczne interpretacje etyki w biznesie), reklamowych (akceptowalne oficjalnie i społecznie świadome wprowa- dzanie w błąd przez koncerny), produkcyjnych (bezpardonowa minimalizacja kosztów), dystrybucyjnych (optymalizacja logistyki), konsumpcyjnych (najogólniej brak umiaru w zakupach, marnotrawstwo)4 oraz przez wykorzystywanie luk w prawie i przewagi konkurencyjnej, co prowadzi do zanieczyszczania miejsc na Ziemi do niedawna jeszcze uznawanych za niedotknięte cywilizacją5. Potwierdzają to wyniki różnych badań, m.in. francuskich badaczy ukazujących przemieszczanie mikroplastiku w powietrzu, którego ilości niewiele się różniły w dzikim zakątku Pirenejów od ilości występujących przykładowo w Paryżu6. Różnica była w wielkościach: cząsteczki w Pirenejach były mniejsze. Nie mam prerogatyw ani kompetencji, by oceniać postępowanie nieekologiczne, niemniej zacytować warto w tym miejscu Antoniego Kępińskiego: „Natura jest zawsze mądrzejsza od ludzkich pomysłów” 7.
Trend eko opakowań: „Nie bij muchy, która siedzi na głowie tygrysa” 8
Symptomy „ekologicznego” wieku przejawiają się w wielu dziedzinach życia. Projektanci, wizjonerzy, inżynierowie, naukowcy, przedsiębiorcy opracowują materiały ze źródeł biologicznych tworząc np.: kompostowalne dżinsy, guziki z łupin orzecha, jadalne opakowania, meble z roślin, hodowle przedmiotów z mikroorganizmów, by po zużyciu mogły one wrócić do ekosystemu. Równocześnie powstają innowacyjne technologie recyklingu, co powinno być wobec konsumentów podkreślane jako ekologiczne, motywując do segregacji odpadów (wykorzystywanie nowych technologii recyklingu do tworzenia nowych trwałych materiałów stosowanych do produkcji w wielu branżach). Odważne koncepcje powoli wpływają na zmiany modeli ekonomiczno-społecznych zachowań. Tym samym ekologiczne rozwiązania mimo wyższej ceny sukcesywnie uzyskują w hierarchii decyzji o zakupach wyższy priorytet. Wart odnotowania jest fakt, iż wielu naukowców od lat podkreślało w swoich publikacjach, wystąpieniach na konferencjach potrzeby wprowadzania ekologicznych opakowań. Niektórzy przedsiębiorcy/firmy próbowali wcześniej realizować ambitne rozwiązania dotyczące opakowań ekologicznych – z różnym skutkiem. Rynek przez wiele lat nie przyjmował tego typu oferty z racji wysokich kosztów, a ustawodawstwo nie promowało opakowań proekologicznych. W moim doświadczeniu pierwszy taki ekologiczny projekt, w jakim brałem udział, to była seria kompostowalnych talerzy przy okazji Zimowej Uniwersjady Zakopane 2001. Kolejne tego typu pomysły nigdy nie były ekonomicznie uzasadnione, a raczej stanowiły element marketingowej strategii proekologicznego kierunku na przyszłość. Dlatego m.in. w roku 2009 import opakowań kompostowalnych z bambusa czy trzciny również miał bardziej charakter poszerzania oferty niż rachunku ekonomicznego. Zauważa się również efekt walki z „plastikiem” w postaci zwiększonego zapotrzebowania zarówno ze strony przedsiębiorców, jak i konsumentów na opakowania z papieru określane jako ekologiczne tylko dlatego, że nie są z tworzywa sztucznego. Tutaj pojawia się obszar do dyskusji: wszak papier jest surowcem pochodzącym z drewna, a zmniejszający się obszar lasów Ziemi to kolejny słaby punkt naszej cywilizacji. Niemniej należy podkreślić częstotliwość publikacji ekspertów branży opakowań, jak i naukowców, którzy jednoznacznie w swoich rozważaniach twierdzili, że trend opakowań biodegradowalnych, kompostowalnych nastąpi. Jednocześnie następuje rekapitulacja recyklingu; lepiej późno niż wcale. A ideałem byłaby współpraca globalna nie tylko na gruncie nauki, ale przede wszystkim na gruncie gospodarki recyklingu międzykontynentalnego.
Zmiany prawne: „Widoki przyrody są różne w różnych miejscach, prawa przyrody są wszędzie te same” 9
W ostatnich miesiącach wchodzą w życie istotne zmiany w przepisach prawa Unii Europejskiej, ale czy pozostałe kontynenty mają ten sam kierunek działania? Globalnie widać zmiany zachowań marketingowych firm i samych konsumentów. Wpływ na to mają publikacje wyników badań naukowych, media społecznościowe oraz aktywiści ekologiczni. Konsumenci zmieniają swoje nawyki użytkowania produktów z tworzyw sztucznych. Biznes zauważa zmiany w preferencjach/zachowaniach konsumentów, co pobudza innowacje w projektowaniu, produkcji, magazynowaniu i dystrybucji opakowań. Odczuwalne w naszym kraju są już zmiany wynikające z Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady UE 2019/904 z dnia 05 czerwca 2019 roku w sprawie zmniejszenia wpływu
niektórych produktów z tworzyw sztucznych na środowisko. Artykuł 5. niniejszej dyrektywy określa zakaz wprowadzania do obrotu w krajach członkowskich wymienionych produktów jednorazowego użytku wykonanych z tworzyw sztucznych lub z oxydegradowalnych tworzyw sztucznych10:
1) patyczki higieniczne, z wyjątkiem patyczków objętych zakresem stosowania dyrektywy Rady 90/385/EWG lub dyrektywy Rady 93/42/EWG;
2) sztućce (widelce, noże, łyżki, pałeczki);
3) talerze;
4) słomki, z wyjątkiem słomek objętych zakresem stosowania dyrektywy 90/385/EWG lub dyrektywy 93/42/EWG;
5) mieszadełka do napojów;
6) patyczki mocowane do balonów i służące do tego, by balony się na nich opierały, w tym mechanizmy tych patyczków, z wyjątkiem balonów do użytku przemysłowego lub innych profesjonalnych zastosowań, które to balony nie są rozprowadzane wśród konsumentów;
7) pojemniki na żywność wykonane z polistyrenu ekspandowanego, tj. pojemniki takie jak pudełka, z pokrywką lub bez, stosowane w celu umieszczania w nich żywności, która:
a) jest przeznaczona do bezpośredniego spożycia, na miejscu lub na wynos,
b) jest zazwyczaj spożywana bezpośrednio z pojemnika, oraz
c) jest gotowa do spożycia bez dalszej obróbki, takiej jak przyrządzanie, gotowanie czy podgrzewanie, w tym pojemniki na żywność typu fast food lub na inne posiłki gotowe do bezpośredniego spożycia, z wyjątkiem pojemników na napoje, talerzy oraz paczek i owijek zawierających żywność;
8) wykonane z polistyrenu ekspandowanego pojemniki na napoje, w tym ich zakrętki i wieczka;
9) wykonane z polistyrenu ekspandowanego kubki na napoje, w tym ich zakrętki i wieczka.
Pojawiają się różne opinie co do skuteczności tych zaleceń. Dlaczego inne produkty z tworzywa sztucznego nie znajdują się na tej liście? Wątpliwości co do zmian prawnych rozwiewają wyniki wielu badań, m.in. autorzy Science Advances, którzy oszacowali w 2017 roku, że aż 90% wytworzonego dotychczas plastiku wciąż nie jest objęte recyklingiem i zalega na wysypiskach 11 lub przemieszcza się w różnych miejscach globu. Zatem skala problemu jest tak ogromna, że każde sukcesywne przemiany prawne, społeczne mają znaczenie.
Opakowania kompostowalne: „Natura nie łamie swoich praw” 12
Ekologiczny aspekt opakowań mówi o ich zminimalizowanym wpływie na środowisko. Uogólniając: minimalizacja wpływu oznacza ochronę poszczególnych populacji i wzajemne oddziaływanie pomiędzy organizmami a ich środowiskiem oraz wzajemnie pomiędzy tymi organizmami. Istotne jest zdefiniowanie, kiedy opakowanie można interpretować jako ekologiczne – wtedy, gdy ma minimalny wpływ na środowisko poprzez skład ulegający degradacji bez negatywnego wpływu na środowisko. Zatem pojawia się taki sam
problem, jaki występował przez wiele lat wobec nieprecyzyjnego nazywania produktów spożywczych wprowadzających konsumentów w błąd poprzez używanie takich wyrażeń na etykietach jak m.in. „staropolski”, „bio”, „eko”, „naturalny”, podczas gdy te produkty nie spełniały stosownych wymagań, a konsument nie miał właściwej wiedzy o takich produktach. Obecnie można zauważyć rozwój oferty opakowań ekologicznych. Dlatego ważna staje się weryfikacja jakości w aspekcie kompostowalności opakowań. Rynek jest zasypywany dużą ilością ofert i opakowań, których nie można w jednoznaczny sposób określić jako ekologiczne w tym ujęciu. Sam fakt ogólnej informacji, że podstawowym budulcem danego opakowania jest trzcina, bambus lub masa papierowa bądź jeszcze inne ekologicznie brzmiące składniki nie oznacza, że jest to opakowanie ekologiczne, czyli kompostowalne. Niestety wiele opakowań nie ma certyfikowanej identyfikacji kompostowalności. A to rodzi obawy, czy w ich składzie podczas produkcji nie zastosowano składników mogących wchodzić w reakcję z zapakowanym produktem lub składników szkodliwych. Podsumowując warto podkreślić istotę właściwego poziomu, do którego opinia publiczna będzie klasyfikować opakowanie jako ekologiczne. Ważne, by nie dopuścić do klasyfikowania wśród przedsiębiorców i konsumentów wszelkich opakowań „nieplastikowych” jako ekologiczne. Byłoby to zbyt duże uproszczenie. Edukacja interpretacji, że opakowania z recyklingu należy definiować jako ekologiczne, powinna być jednym z priorytetów. Przedsiębiorstwa aspirujące do produkcji i dystrybucji opakowań kompostowalnych mają możliwość wykorzystywania wiedzy wcześniej sprawdzonej na gruncie biopolimerów m.in. z branż medycznych, kosmetycznych, farmaceutycznych opracowywanych zgodnie z zasadami inżynierii odpowiedzialności zaawansowanych materiałów polimerowych (FEAPM z ang. – forensic engineering studies on advanced polymeric materials). Wobec tego w tym ujęciu ekologiczne jest opakowanie biodegradowalne spełniające wymagania kompostowalności 13 z jednoczesnym zachowaniem właściwości użytkowych. A biodegradacja takiego opakowania występuje enzymatycznie przez mikroorganizmy (bakterie, grzyby). Zgłębiając dalej interpretację ekologicznego aspektu opakowań określamy regułę biodegradowalności opakowań kompostowalnych, co nie oznacza, że wszystkie opakowania biodegradowalne są kompostowalne (czas rozkładu organicznego w określonych warunkach tlenowych)14.
„Kiedy wycięte zostanie ostatnie drzewo, ostatnia rzeka zostanie zatruta i zginie ostatnia ryba – odkryjemy, że nie można jeść pieniędzy” 15
Konkludując, niniejszy artykuł ledwie zarysowuje powyższą tematykę w dużym uproszczeniu, a ujęte wątki nie wyczerpują istoty problemu. Celem artykułu było przyłączenie się do głosów w dyskusji dotyczącej wątku zagrożeń nadmiarem tworzyw sztucznych przy jednoczesnym podkreśleniu walorów „plastików” związanych z możliwością ich wielokrotnego recyklingu, a wtedy opakowania z tworzyw sztucznych w pewnym sensie stają się ekologiczne. Warto podkreślić korzyści płynące ze stosowania kompostowalnych opakowań. Wszak wykorzystywanie proekologicznych rozwiązań jest elementem istotnym dla wizerunku i marketingu odpowiedzialnego biznesu (Corporate Social Responsibility)16. A dla konsumentów (jak również przedsiębiorstw) pozytywną proekologiczną cegiełką jest zachowanie zgodne z koncepcją lub przynajmniej z dążeniem w kierunku koncepcji „zero waste”. Pozytywny ten trend zachowań bez śmieci, bez marnotrawstwa ma swój związek m.in. z kulturą szacunku wobec przyrody związaną np. z japońskim zwrotem „itadakimasu” oraz używaniem przez Japończyków wyrażenia „mottainai” określającego brak akceptacji marnotrawstwa jedzenia czy wyrzucania rzeczy nadających się jeszcze do użytku. Oczywiście i w naszej kulturze babcie nasze zwracały nam uwagę, by nie marnować nawet symbolicznych okruchów chleba. Także po przodkach zostało nam przysłowie polskie: „Nie było nas, był las, nie będzie nas, będzie las”.
Dedykuję pamięci Pani Ewy Lewek
Jerzy Luberda
Alfa-Print Sp. z o.o.
ul. Świętokrzyska 14A
00-050 Warszawa
