Celem podjętych rozważań było poznanie opinii konsumentów na temat zakresu i skuteczności działań proekologicznych z udziałem opakowań podejmowanych w Polsce.
Przeprowadzone badania ankietowe pozwoliły odpowiedzieć na pytania dotyczące: czynników mających wpływ na wybór zapakowanego
produktu, znajomości wśród konsumentów znaków ekologicznych umieszczanych na opakowaniach oraz działań podejmowanych na rzecz ochrony środowiska naturalnego, a także zakresu uczestnictwa konsumentów w akcjach proekologicznych i segregacji odpadów opakowaniowych. Analizowano także opinie konsumentów w zakresie funkcjonowania gospodarki odpadami opakowaniowymi w kraju wraz ze wskazaniem kierunków zmian na przyszłość.
Problemy ochrony środowiska naturalnego, obok zapewnienia odpowiedniego bezpieczeństwa i jakości towarów oraz usług są jednym z priorytetowych zagadnień z zakresu ochrony bezpieczeństwa osobistego konsumenta. Od stanu środowiska naturalnego, w którym żyje każdy konsument uzależniony jest jego stan zdrowia i jakość życia. Jakość wody, powietrza i gleby wpływa bezpośrednio na jakość żywności spożywanej przez konsumenta, a także na warunki zdrowotne. Stąd, w myśl wytycznych ONZ, sprawą o zasadniczym znaczeniu dla zdrowia konsumenta (obok bezpiecznych produktów) jest przyznanie konsumentowi prawa do czystego środowiska naturalnego. Ze względu na wprowadzanie do obrotu coraz większej ilości zapakowanych produktów, coraz większego znaczenia nabiera właściwe funkcjonowanie gospodarki odpadami opakowaniowymi [5, 6].
Gospodarkę odpadami opakowaniowymi określa całokształt działań dotyczących spełnienia przez opakowania wymagań ze względu na zasady ochrony środowiska oraz dotyczących sposobów postępowania z opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, zapewniających ochronę życia i zdrowia oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju [5].
Społecznymi, ekonomicznymi i ekologicznymi celami funkcjonowania systemu gospodarki odpadami opakowaniowymi w Polsce są przede wszystkim [1, 9, 11]:
n ograniczenie zagrożeń dla środowiska w całym cyklu życia opakowań,
n stosowanie technologii produkcji opakowań i odzysku odpadów uzasadnionych ekologicznie i ekonomicznie,
n odzysk odpadów opakowaniowych na poziomie ustalonym prawnie oraz
n ukształtowanie świadomości ekologicznej społeczeństwa.
Osiągniecie założonych celów wymaga realizacji działań ukierunkowanych na zapobieganie i minimalizację wytwarzania odpadów oraz właściwe gospodarowanie odpadami. Jednym z istotnych kierunków działań w zakresie właściwego gospodarowania odpadami opakowaniowymi jest intensyfikacja edukacji ekologicznej promującej właściwe postępowanie z odpadami oraz prowadzenie skutecznej kampanii informacyjno-edukacyjnej w tym zakresie. Skutecznym narzędziem w podejmowanych działaniach proekologicznych jest opakowanie [7, 8].
Celem podjętych badań ankietowych była analiza opinii konsumentów na temat zakresu i skuteczności działań proekologicznych z udziałem opakowań podejmowanych w Polsce.
Badania ankietowe
Podjęte badania własne miały charakter badań ankietowych i zostały przeprowadzone w 2010 roku w województwach Polski południowej. Ankieta jako narzędzie badawcze zawierała pytania zarówno zamknięte (z możliwością wyboru jednej oraz kilku odpowiedzi, a także hierarchiczne), jak również pytania otwarte. Kwestionariusz ankiety został opracowany według zasad określonych w literaturze przedmiotu [3].
Przeprowadzone badania ankietowe miały charakter pilotażowy i są obecnie kontynuowane na szerszej grupie odbiorców. Badania powyższe pozwoliły na poznanie opinii konsumentów na temat działań proekologicznych prowadzanych w Polsce. Z tego względu analizowano czynniki, które mogą mieć wpływ na decyzje zakupowe konsumentów, znajomość znaków ekologicznych umieszczanych na opakowaniach, udział konsumentów w akcjach proekologicznych i segregacji odpadów, rodzaje toreb handlowych wykorzystywanych w gospodarstwach domowych, a także dokonano oceny funkcjonowania gospodarki odpadami opakowaniowymi w Polsce.
Badania przeprowadzono wśród 820 losowo wybranych osób (64% kobiet i 36% mężczyzn), charakteryzujących się różnym wiekiem (<18 lat: 3%, 18-25 lat: 50%, 26-35 lat: 31%, 36-60 lat: 16%) i miejscem zamieszkania (mieszkańcy: wsi – 23%, miast do 51 tys. mieszkańców – 38%, miast 51-500 tys. mieszkańców– 13%, miast >500 tys. mieszkańców – 26%). Najliczniejszą grupą wiekową biorącą udział w badaniach były osoby w wieku 18-25 lat, których opinie i przyzwyczajenia są szczególnie interesujące ze względu na ochronę środowiska i kierunki rozwijanych działań w tym zakresie, gdyż ukształtowane określone zachowania proekologiczne będą rozwijane w przyszłości.
Na podstawie analizy wyników badań ankietowych można stwierdzić, że przeciętny konsument decydując o wyborze zapakowanego produktu kieruje się przede wszystkim jego ceną (81,1%), a także jakością (80,1%) i producentem (55,6%). U osób w wieku poniżej 18 lat istotnym czynnikiem jest także reklama (56,2%). Na aspekt ekologiczny zwraca uwagę jedynie około 21,1% ankietowanych. Należy podkreślić, że kobiety zwracają większą uwagę na względy zdrowotne i przyzwyczajenia, mężczyźni zaś na producenta i reklamę. Ludzie w wieku 26-35 lat w największym stopniu kierują się aspektem ekologicznym (23,6%), jednak większe znaczenie przy decyzjach zakupowych odgrywa: jakość, cena, opakowanie, producent, a także względy zdrowotne (tab. I).
Analizując uzyskane wyniki, należy stwierdzić, że konsumenci najczęściej działania związane z ochroną środowiska naturalnego wiążą z opakowaniem ekologicznym (63,3%), jak również produktem ekologicznym (60,6%). Ponad połowa ankietowanych (51,7%), należąca do populacji powyżej 36 roku życia wśród działań wiążących się z ekologią produktów wskazała także na czystszą produkcję. Ankietowani najmniejszą wagę przywiązują natomiast do pojęcia recyklingu (34,4%). Z udzielonych odpowiedzi wynika, że kobiety częściej wskazywały na działania związane z opakowaniami ekologicznymi (71,1%), naturalnymi recepturami (54,4%), mężczyźni zaś na działania związane z czystszą produkcją (54,4%) i produktami ekologicznymi (63,3%) (tab. II).
Z przeprowadzanych badań wynika, że prawie połowa ankietowanych (49,4%) raczej nie kieruje się obecnością znaków ekologicznych umieszczanych na opakowaniach przy podejmowaniu decyzji zakupowych. Najczęściej odpowiedzi „tak” udzielały osoby w wieku powyżej 36 roku życia (27,6%). Kobiety częściej udzielały odpowiedzi „tak” i „raczej tak” (44,6%), mężczyźni zaś odpowiedzi „raczej nie” i „nie” (81,1%). Niepokojącym zjawiskiem jest jednak fakt, że zaledwie 10% osób poniżej 18 roku życia zdecydowanie zadeklarowało zainteresowanie ekoznakami występującymi na opakowaniach (tab. III).
Najczęściej rozpoznawalnym znakiem ekologicznym umieszczanym na opakowaniach jest znak informujący, że opakowanie podlega zbiórce w ramach systemu organizowanego przez władze lokalne (96,7%), na drugim miejscu znalazł się znak identyfikujący materiał opakowaniowy (81,1%), a następnie znaki „Zielony punkt„ (57,2%) i „Mobius Loop” (55,6%). Najmniej rozpoznawalny, według wskazań ankietowanych, jest znak przydatności do recyklingu )13,3%). Na podkreślenie zasługuje fakt, że ludzie młodzi rozpoznawali zdecydowanie więcej znaków ekologicznych. Należy jednak mieć na względzie, że ankietowani jedynie wskazywali na znaki ekologiczne, z którymi spotykają się na opakowaniach produktów, natomiast nie określali ich znaczenia (tab. IV).
Jednym z działań coraz częściej podejmowanych na rzecz ochrony środowiska naturalnego są akcje organizowane w skali świata, kraju lub też regionu. Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że najwięcej ankietowanych brało udział w akcji „Sprzątanie Świata” (76,7%), przy czym aż 92,3% respondentów w przedziale wiekowym 18-25 lat. Natomiast 18,3% ogółu respondentów nie brało udziału w żadnej z wymienionych akcji proekologicznych. Najmniejszą popularnością cieszyły się akcje „Milion nowych drzew” i „Podpis dla klimatu”. Wśród odpowiedzi „inne” respondenci wymienili akcję proekologiczną „Czyste plaże”. Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania można zauważyć, że najwięcej respondentów z miast mających 51-500 tys. mieszkańców brało udział w akcji „Festiwal recyklingu” (21,7%) (tab. V).
Kolejne pytanie zawarte w kwestionariuszu ankiety dotyczyło rodzaju toreb handlowych wykorzystywanych przez konsumentów w gospodarstwach domowych. Respondenci najczęściej korzystają z reklamówek z tworzyw sztucznych przydatnych do wielokrotnego użycia (68,9%), następnie wskazywane były bezpłatne reklamówki z tworzyw sztucznych dostępne przy kasie (58,9%). Reklamówek biodegradowalnych używa 44,4% respondentów, a toreb handlowych z tkaniny około 43,9% ankietowanych. W odpowiedzi „inne” ankietowani wymieniali także torby papierowe. Należy podkreślić, że reklamówek biodegradowalnych najczęściej używają osoby w przedziale wiekowym 26-35 lat (56,4%), a także mieszkańcy miast powyżej 500 tys. mieszkańców (47,8%). Ponadto kobiety częściej używają toreb handlowych z tkaniny i reklamówek biodegradowalnych niż mężczyźni (tab. VI).
Na pytanie, co to jest biodegradacja, większość z respondentów udzieliło poprawnej odpowiedzi utożsamiając ten proces z naturalnym rozkładem, najbardziej przyjaznym dla środowiska Tylko nieliczni nie udzielili żadnej odpowiedzi lub ich odpowiedzi były całkowicie błędne (np. „biodegradacja to niszczenie środowiska naturalnego”).
Na pytanie, czy respondenci są za powszechnym stosowaniem reklamówek biodegradowalnych zdecydowana większość z nich odpowiedziała, że „tak” (75,6%). Jako uzasadnienie ankietowani podawali zmniejszenie ilości odpadów z tworzyw sztucznych (60,6%), a także ochronę środowiska naturalnego (57,2%). Odpowiedzi „nie” udzieliło zaledwie 2,8% ankietowanych, w tym przypadku uzasadnieniem była zbyt wysoka cena materiałów biodegrdowalnych (37,2%), następnie zbyt mała ich wytrzymałość (27,4%) i trudności z segregacją (15,6%) (tab. VII).
Z przeprowadzonych badań wynika także, że około 30% ankietowanych zdecydowanie bierze udział w segregacji odpadów, a ponad 44% udzieliło odpowiedzi „raczej tak”. Natomiast jedynie 3,8% respondentów w ogóle nie segreguje odpadów. Najwięcej, bo 30,9% osób zamieszkujących wieś raczej nie segreguje odpadów, zaś 13,1% mieszkańców miast do 51 tys. mieszkańców w ogóle nie bierze udziału w segregacji (tab. VIII).
W kontekście powyższych rozważań w kolejnym pytaniu przeprowadzonych badań ankietowych analizowano opinie konsumentów w zakresie czynników przyczyniających się do wzrostu udziału społeczeństwa w segregacji odpadów. Najczęściej wskazywano na poprawę stanu środowiska naturalnego (67,2%), oszczędności (zysk z surowców wtórnych, zmniejszone wydatki na wysypiska i wywóz odpadów) (55,6%), na kolejnym miejscu respondenci wymieniali skuteczne egzekwowanie nakazów prawnych (50,6%) i oszczędność zasobów naturalnych (45,6%). Zwrócono także uwagę na aspekty moralne (19,4%), a także akcje promocyjne organizowane w środkach masowego przekazu (8,9%) (tab. IX).
Z przeprowadzanych badań wynika, że ponad połowa ankietowanych ocenia gospodarkę odpadami opakowaniowymi w Polsce na poziomie niezadowalającym. Żaden z respondentów nie wskazał oceny bardzo dobrej. Tylko 3% ogółu ankietowanych uznało, że gospodarka odpadami w naszym kraju funkcjonuje na poziomie zadowalającym, natomiast około 20% ankietowanych nie ma zdania na powyższy temat.
Podsumowanie
Przeprowadzone badania ankietowe pozwoliły na poznanie opinii konsumentów na temat zakresu i skuteczności działań proekologicznych z udziałem opakowań podejmowanych aktualnie w Polsce. Ankietowani wskazali, że do najważniejszych czynników, na które zwracają uwagę przy zakupie produktów należą: cena, jakość i producent. Wyniki badań świadczą o niewielkim zainteresowaniu znakami ekologicznymi przy podejmowaniu decyzji o zakupie produktu. Aby znaki ekologiczne spełniały właściwie swoją funkcję, która jest bardzo istotna z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego, należałoby rozpowszechniać wiedzę z tego zakresu za pomocą ogólnie dostępnych środków przekazu. Należy podkreślić, że znaki ekologiczne służą kształtowaniu proekologicznych postaw społeczeństwa i zasadzie zapobiegania powstawaniu odpadów. Jednocześnie ekoznaki wpływają na kreowanie wizerunku firmy proekologicznej, nowoczesnej, a zatem firmy przyszłości, która dzięki tego typu dobrowolnym działaniom na rzecz ochrony środowiska naturalnego umacnia swoją pozycję rynkową w kraju i za granicą. Jednak, aby te cele mogły zostać skutecznie zrealizowane konieczna jest odpowiednia edukacja ekologiczna społeczeństwa i nieustanne rozpowszechnianie znaczenia ekolabelingu [4, 10].
Kształtowaniu świadomości proekologicznej społeczeństwa służą także podejmowane coraz częściej w naszym kraju akcje na rzecz ochrony środowiska naturalnego, które cieszą się rosnącym zainteresowaniem wśród konsumentów. Należy podkreślić, że wiele z akcji proekologicznych, np. „Sprzątanie Świata” czy „Dni Ziemi” są organizowane już w szkołach [12, 13].
Badania ankietowe potwierdziły także rosnące zainteresowanie społeczeństwa stosowaniem toreb handlowych biodegradowalnych i udziałem w segregacji odpadów. Wśród czynników przyczyniających się do segregacji odpadów respondenci wymienili: poprawę stanu środowiska naturalnego, oszczędności (czyli zyski wynikające z wykorzystania surowców wtórnych, zmniejszenie wydatków związanych z wywozem odpadów i utrzymaniem wysypisk), jak również skuteczniejsze egzekwowanie nakazów prawnych. Niestety, ponad połowa respondentów oceniała gospodarkę odpadami opakowaniowymi w Polsce niezadowalająco. Wśród przyczyn powodujących problemy w gospodarce odpadami w Polsce respondenci wskazali przede wszystkim: złą organizację, brak właściwych informacji, niską świadomość proekologiczną i zbyt małą liczbę pojemników do segregacji [2, 4].
Poważnym problemem, który ma wpływ na stan środowiska naturalnego i gospodarkę odpadami opakowaniowymi jest zatem niedostateczny poziom selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych, a to właśnie selektywna zbiórka jest zasadniczym warunkiem skuteczności i efektywności ekonomicznej odzysku odpadów opakowaniowych. Problem ten wiąże się z dużą liczbą złych nawyków, które wykształciły się w społeczeństwie przez ostatnie lata i tylko dobrze przeprowadzona edukacja proekologiczna może doprowadzić do stopniowego ich rozwiązywania.
BIBLIOGRAFIA
[1] Adamczyk W., Ekologia wyrobów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004.
[2] Kabas Z., Kawczyński K., Rola edukacji ekologicznej w rozwoju selektywnej zbiórki opakowań, „Opakowanie” 2008, nr 5.
[3] Kaczmarczyk S., Badania marketingowe. Metody i techniki, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
[4] Lisińska-Kuśnierz M., Świadomość ekologiczna konsumentów a ich zachowania rynkowe, w: Jakość i bezpieczeństwo produktów w zrównoważonym rozwoju, praca zbiorowa pod red. J. Żuchowskiego, Politechnika Radomska, PAN, Radom 2008.
[5] Lisińska-Kuśnierz M., Ucherek M., Opakowania w ochronie konsumenta, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2006.
[6] Ucherek M., Opakowania a ochrona środowiska, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005.
[7] Uchwała Rady Ministrów Nr 233 z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie „Krajowego planu gospodarki odpadami 2010”, MP z 2006r., nr 20, poz. 964.
[8] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. – Prawo ochrony środowiska, Dz. U. z 2001r., nr 62, poz. 627, wraz z późniejszymi zmianami.
[9] Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie, red. A. Graczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2008.
[10] Żakowska H., Ekologiczne znaki i symbole graficzne na opakowaniach, „Opakowanie” 2007, nr 5.
[11] Żakowska H., Systemy recyklingu odpadów opakowaniowych w aspekcie ochrony środowiska, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2008.
[12] www.ekocentrum.krakow.pl (z dnia 24.11.2010 r.).
[13] www.segregacjaodpadow.eco.pl/ekoznaki.php (z dnia 24.11.2010 r.).
