W Centralnym Ośrodku Badawczo Rozwojowym Opakowań cyklicznie organizowane są szkolenia dotyczące wymagań związanych z opakowaniami. Opakowania są produktami powszechnie stosowanymi we wszystkich działach gospodarki, a powstające z nich odpady są bardzo rozproszone i przez to stanowią one pewne zagrożenie dla środowiska.
Sytuacja taka spowodowała podjęcie stosownych działań legislacyjnych, logistycznych i technologicznych.
Wytyczne Unii Europejskiej
Dla uporządkowania głównych założeń gospodarki odpadami opakowaniowymi, jednolitych we wszystkich krajach członkowskich oraz z uwagi na potrzebę wyodrębnienia specyficznej problematyki opakowań poużytkowych, w grudniu 1994 r. została ustanowiona Dyrektywa 94/62/EC, dotycząca opakowań i odpadów opakowaniowych [1]. Wytyczne tej dyrektywy zostały zatwierdzone na drodze parlamentarnej w poszczególnych krajach członkowskich w formie wewnętrznych przepisów, które to przepisy stworzyły warunki dla wdrożenia systemów organizacyjnych przeciwdziałających powstawaniu odpadów.
Dyrektywa 94/62/EC jest jedną z dyrektyw „nowego podejścia”, których zadaniem jest dbałość o to, aby w obrocie znajdowały się tylko produkty bezpieczne dla zdrowia, życia i środowiska. Dyrektywy te obowiązują wszystkich producentów, importerów i dystrybutorów towarów wprowadzanych na Wspólny Rynek, niezależnie od kraju ich pochodzenia. W odróżnieniu od koncepcji dyrektyw „starego podejścia”, precyzujących szczegółowe wymagania techniczne, nowe dyrektywy zawierają tyko ogólne i podstawowe wymagania odnoszące się do ochrony zdrowia, środowiska, bezpieczeństwa oraz metody dokonywania potwierdzeń zgodności w przedmiotowym zakresie. Dokładne wymagania techniczne są zawarte w zharmonizowanych normach europejskich ustanawianych przez europejskie organizacje normalizacyjne.
Dyrektywa 94/62/EC dotyczy wszystkich rodzajów opakowań oraz odpadów opakowaniowych. Gospodarka opakowaniami i odpadami powinna z jednej strony uwzględniać wymagania ekologiczne, z drugiej nie stwarzać przeszkód dla wzajemnej wymiany handlowej między krajami UE.
Zasadniczym celem ustanowienia Dyrektywy 94/62/EC jest:
n zapobieganie powstawaniu odpadów opakowaniowych,
n promowanie opakowań zwrotnych, przeznaczonych do wielokrotnej rotacji,
n odzyskiwanie surowców/energii z odpadów opakowaniowych,
n wtórne przetwarzanie odzyskanych materiałów.
Zasady te dotyczą wszystkich opakowań stosowanych na rynkach UE oraz odpadów opakowaniowych pochodzących z przemysłu, jednostek handlowych i usługowych, gospodarstw domowych itd., bez względu na rodzaj zastosowanych materiałów opakowaniowych. Wytyczne odnoszą się do opakowań wykonanych z wszelkich materiałów opakowaniowych stosowanych do pakowania, ochrony, obrotu, transportu oraz prezentacji wyrobów, przy uwzględnieniu podziału na:
n opakowania handlowe bezpośrednie (jednostkowe),
n opakowania grupowe i zbiorcze (pośrednie),
n opakowania transportowe.
Zapobieganie powstawaniu odpadów opakowaniowych
Kraje członkowskie powinny stworzyć warunki do wprowadzenia programów przeciwdziałania powstawaniu odpadów, także przez organizowanie systemów zbiórki oraz innego rodzaju inicjatywy lub akcje w tym zakresie. Programy te powinny być tworzone przy współpracy z producentami opakowań i materiałów opakowaniowych, użytkownikami opakowań, dystrybutorami, organizacjami społecznymi i władzami lokalnymi.
Poziomy odzysku i recyklingu
W 2008 r. systemy odzyskiwania i recyklingu w poszczególnych krajach członkowskich UE powinny zapewniać min. 60% (wagowo) odzysk odpadów opakowaniowych oraz min. 55% –maks. 80% (wagowo) recykling, a także określiły obligatoryjne poziomy recyklingu dla niektórych rodzajów odpadów (dla szkła – 60%, papieru i tektury – 60%, metali – 50%, tworzyw sztucznych – 22,5% i drewna 15%). Polska uzyskała okres przejściowy i wymienione poziomy musi uzyskać w 2014 r.
Opakowania zwrotne, systemy zbiórki i odzysku
W państwach członkowskich powinny być stworzone warunki do wprowadzenia systemów zwrotności opakowań, systemów zbiórki opakowań poużytkowych i odpadów opakowaniowych od konsumentów oraz użytkowników. Systemy te powinny być otwarte dla wszystkich użytkowników opakowań, producentów i innych zainteresowanych organizacji.
Oznakowanie
Dyrektywa stworzyła podstawy do wprowadzenia jednolitego europejskiego systemu identyfikacji materiału opakowaniowego. W celu ułatwienia zbiórki, ponownego użycia i odzysku, w tym także recyklingu, należy stosować system identyfikacyjny obejmujący skrót (symbol) materiału opakowaniowego oraz odpowiadający mu kod numeryczny. Znaki identyfikacyjne należy umieszczać na opakowaniu lub etykiecie. Powinny być one dobrze widoczne, czytelne (nawet po otwarciu opakowania) i naniesione w sposób trwały.
Zgodnie z zaleceniami dyrektywy, Decyzją Komisji Europejskiej 97/129/EC ze stycznia 1997 r. [2], wprowadzono w krajach UE dobrowolny system identyfikacji materiału opakowaniowego (ID-identification system) dla wszystkich rodzajów opakowań.
Niezależnie od systemu identyfikującego materiał opakowania, dyrektywa przewidywała wprowadzenie znaku przydatności do ponownego przetwórstwa oraz znaku dla opakowań wielokrotnego użycia. W przypadku wprowadzania takich znaków, znak identyfikujący materiał powinien być umieszczany w centrum lub poniżej znaku wskazującego, że opakowanie jest przeznaczone do wielokrotnego użytku lub znaku przydatności do recyklingu.
Normalizacja
Do dyrektywy opracowano normy europejskie dotyczące:
n wymagań związanych z wytwarzaniem opakowań i ich składem surowcowym,
n wymagań dotyczących opakowań wielokrotnego użycia oraz przydatności opakowań do różnych form utylizacji,
n kryteriów i metodyki związanych z Life Cycle Analysis (analiz cyklu życia opakowań),
n metod pomiaru i weryfikacji obecności w opakowaniach metali ciężkich oraz innych toksycznych substancji, a także metodyk oceny wpływu opakowań na środowisko naturalne,
n kryteriów dotyczących minimalnej zawartości w różnych opakowaniach surowców wtórnych,
n kryteriów dotyczących metod recyklingu, kompostowania oraz znakowania opakowań.
Zgodnie z Decyzją Komisji Europejskiej 2001/524/EC [3], niektóre normy zostały zatwierdzone jako normy zharmonizowane z Dyrektywą 94/62/EC.
Zawartość metali ciężkich w opakowaniach
Suma zawartości ołowiu, kadmu, rtęci i chromu (sześciowartościowego) nie może przekraczać od lipca 2001 100 ppm (ppm – część na milion (wagowo), np. mg/kg).
Obecnie obowiązujący w państwach UE poziom nie dotyczy niektórych rodzajów opakowań wymienionych poniżej:
n opakowań ze szkła ołowiowego;
n skrzynek i palet z tworzyw sztucznych, będących w kontrolowanym systemie obiegu (mających właściciela), wyprodukowanych przy udziale nie większym niż 20% surowca zewnętrznego (pierwotnego) i dla których osiąga się co najmniej 90% wskaźnik zwrotności;
n opakowań ze szkła opakowaniowego.
Plany gospodarki i odpowiedzialność
Problematyka gospodarki opakowaniami i odpadami opakowaniowymi powinna być uwzględniona w planach gospodarki odpadami. W celu wspierania realizacji celów kraje członkowskie mogą wprowadzać instrumenty ekonomiczne zgodnie z zasadami obowiązującymi w polityce ochrony środowiska Wspólnoty, w tym z zasadą „zanieczyszczający płaci”.
System informacji i monitoringu
Kraje członkowskie powinny utworzyć i prowadzić bazy danych o opakowaniach i odpadach opakowaniowych. W związku z powyższym powinny podjąć niezbędne działania zapewniające utworzenie takich baz, o ile one jeszcze nie istnieją, co pozwoli na monitorowanie przez Komisję Europejską wytycznych zawartych w Dyrektywie 94/62/EC na poziomie poszczególnych państw członkowskich. Bazy te powinny zapewnić informacje dotyczące w szczególności ilości i charakterystyki opakowań oraz strumieni przepływów odpadów opakowaniowych (w tym informacje o toksycznych i niebezpiecznych składnikach materiałów opakowaniowych oraz komponentach używanych do ich wytwarzania).
Jednocześnie w krajach członkowskich powinna być dostępna informacja o:
n systemach zwrotu opakowań, zbiórki i odzyskiwania odpadów opakowaniowych,
n roli użytkowników (w tym konsumentów) w systemach zwrotu opakowań, zbiórki i odzyskiwania odpadów opakowaniowych,
n znakowaniu opakowań wprowadzanych na rynek,
n planach w zakresie gospodarki opakowaniami i odpadami opakowaniowymi.
W celu zapewnienia kompatybilności danych pochodzących z różnych państw członkowskich, dane dostarczane Komisji powinny być przedstawiane w układzie formularzy określonych Decyzją. Decyzja ta ustanowiła w państwach członkowskich Unii Europejskiej wzory formularzy bazy danych dotyczących opakowań oraz odpadów opakowaniowych i została podjęta w celu ujednolicenia sposobu przedstawiania danych związanych z monitorowaniem w tym zakresie.
System zarządzania odpadami opakowaniowymi w Polsce
Ubieganie się Polski o członkostwo w Unii wymagało wprowadzenia wytycznych Dyrektywy 94/62/EC do krajowych regulacji prawnych. Harmonizacja została przeprowadzona w formie dwóch nowych ustaw:
n Ustawy o opakowaniach i odpadach opakowaniowych [4];
n Ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej [5].
Ustawy te, obowiązujące od 1 stycznia 2002 r., wprowadziły w kraju system zarządzania opakowaniami poużytkowymi, który – podobnie jak w krajach Unii Europejskiej – opiera się na odpowiedzialności producentów za zagrożenia dla środowiska wynikające z wprowadzania na rynek opakowań, ich stosowania, a następnie odzysku powstałych odpadów. Istotą nowych regulacji jest również ustalenie wymagań ekologicznych dotyczących opakowań, a także zdefiniowanie odpadów opakowaniowych jako grupy wymagającej prowadzenia odrębnej gospodarki i ewidencji.
Drugim, istotnym powodem wdrożenia uregulowań prawnych dotyczących odpadów opakowaniowych jest konieczność prowadzenia racjonalnej gospodarki tymi odpadami. Deponowanie opakowań poużytkowych na składowiskach odpadów, jak to się działo w odniesieniu do ponad 80% masy odpadów opakowaniowych wytwarzanych w Polsce, to marnotrawstwo surowców i energii.
Należy jednak podkreślić, że w wielu przypadkach zapisy ustaw dotyczących odpadów opakowaniowych nie są precyzyjne i wymagają dodatkowych interpretacji. Ministerstwo Środowiska, odpowiedzial
ne za ustawy w obszarze ochrony środowiska, przygotowało już założenia do projektu ich zmian.
Polski system przewiduje zbiórkę bezpośrednio przez przedsiębiorców (samodzielna realizacja obowiązku) lub jej dofinansowanie z funduszy utworzonych z opłat pobieranych od przedsiębiorców w ramach nałożonego obowiązku recyklingu opakowań poużytkowych. Uzyskane od przedsiębiorców środki finansowe na prowadzanie selektywnej zbiórki pochodzą z funduszy celowych, utworzonych z:
n opłat recyklingowych pobieranych od przedsiębiorców przez organizacje odzysku, powołane na zasadach spółek akcyjnych,
n opłat produktowych, traktowanych jako kara za niewypełnienie przez przedsiębiorców obowiązku recyklingu i wpłacanych na rachunek urzędu marszałka województwa.
Nowe polskie regulacje wprowadziły zasadę współodpowiedzialności za wytworzone odpady opakowaniowe. Różnym ogniwom „łańcucha opakowaniowego” przypisano następujące obowiązki związane z ich rolą w całym systemie.
Producenci i importerzy opakowań:
n produkcja opakowań zgodnych z wymaganiami,
n znakowanie opakowań,
n sprawozdawczość.
Eksporterzy opakowań i eksporterzy produktów w opakowaniach:
n sprawozdawczość.
Producenci i importerzy produktów w opakowaniach:
n obowiązek odzysku i recyklingu odpadów,
n stosowanie opakowań zgodnych z wymaganiami,
n znakowanie opakowań,
n sprawozdawczość.
Producenci i importerzy substancji chemicznych bardzo toksycznych i toksycznych, rakotwórczych, mutagennych oraz niebezpiecznych dla środowiska:
n ustalenie kaucji na opakowania,
n odbiór opakowań po substancjach chemicznych od sprzedawców,
n odbiór opakowań po substancjach chemicznych od użytkowników i zwrot kaucji (gdy nie możliwy jest odbiór przez sprzedawcę),
n posiadanie zezwolenia dotyczącego zbierania, transportu, odzysku lub unieszkodliwiania odpadów.
Sprzedawcy produktów w opakowaniach:
n przekazywanie użytkownikom informacji (o dostępnych systemach zwrotu, zbiórki i odzysku, a także właściwym postępowaniu z odpadami oraz znaczeniu znaków na opakowaniach),
n przy powierzchni handlowej powyżej 25 m2 – oferta napojów w opakowaniach wielokrotnego użycia,
n przyjmowanie opakowań wielokrotnego użycia po produktach będących w ofercie handlowej,
n przy powierzchni handlowej powyżej 2000 m2 – prowadzenie na własny koszt selektywnej zbiórki opakowań po produktach będących w ofercie handlowej.
Sprzedawcy substancji chemicznych bardzo toksycznych i toksycznych, rakotwórczych, mutagennych oraz niebezpiecznych dla środowiska:
n pobranie kaucji za opakowanie substancji chemicznej,
n przyjęcie opakowania po substancjach chemicznych i zwrot kaucji,
n posiadanie zezwolenia dotyczącego zbierania, transportu, odzysku lub unieszkodliwiania.
Użytkownicy substancji chemicznych bardzo toksycznych i toksycznych, rakotwórczych, mutagennych oraz niebezpiecznych dla środowiska:
n zwrot opakowania.
Wymagania stawiane opakowaniom nie ograniczają się tylko do prezentowanych powyżej wymagań z zakresu ochrony środowiska, dlatego też w COBRO prowadzone są również szkolenia dotyczące innych zagadnień.
Literatura
1. Directive 94/62/ EC of 20 December 1994 on packaging and packaging waste.
2. Commission Decision 97/129/EC of 28 January 1997 establishing the identification system for packaging materials.
3. 2001/524/EC Commission Decision of 28 June 2001 relating to the publication of references for standards EN 13428: 2000, EN 13429: 2000, EN 13430: 2000, EN 13431: 2000 and EN 13432: 2000 in the Official Journal of the European Communities in connection with Directive 94/62/EC on packaging and packaging waste.
4. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych, (Dz. U. Nr 63, Poz. 638).
5. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej (Dz. U. Nr 63, Poz. 639).
* Na podstawie prezentacji wygłoszonej na seminarium pt. „Opakowania a środowisko – obowiązki przedsiębiorców” w COBRO w dniu 8 marca br.
