Małgorzata Lisińska-Kuśnierz, Katedra Opakowalnictwa Towarów, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Polski rynek opakowań o szacunkowej wartości powyżej 6 mld euro dynamicznie rozwija się w tempie przewyższającym rocznie o 2% wzrost PKB. Czynnikami determinującymi ten rozwój są przede wszystkim: tempo i poziom rozwoju ekonomicznego kraju, trendy dotyczące dystrybucji i konsumpcji oraz przepisy prawne. Czynniki te oddziałują na łańcuch dostaw opakowań, w którym opakowania wnoszą wartość dodaną dla wszystkich podmiotów tworzących strukturę
łańcucha [6].
Jednym z elementów kształtujących wartość dodaną jest zapewnienie bezpieczeństwa materiałów opakowaniowych i opakowań stosowanych do pakowania produktów. Warunkiem koniecznym w tym zakresie jest przestrzeganie wymagań prawnych dotyczących bezpieczeństwa opakowań i zapakowanych produktów przez podmioty tworzące łańcuch dostaw.
Łańcuch dostaw opakowań w ujęciu strukturalnym stanowi grupę przedsiębiorstw realizujących wspólne działania niezbędne do zaspokajania popytu na określone produkty w całym łańcuchu przepływu dóbr, od pozyskiwania surowców do dostaw ostatecznemu odbiorcy [13].
Przepływ dóbr w łańcuchu dostaw opakowań odbywa się od dostawców surowców i elementów opakowań do producentów materiałów opakowaniowych i opakowań lub bez ich pośrednictwa do użytkowników opakowań, którzy w procesie pakowania formują opakowania względnie napełniają gotowe opakowania. Zapakowane produkty trafiają następnie do konsumentów, którzy po konsumpcji produktów przekazują odpady opakowaniowe przedsiębiorstwom z sektora zagospodarowania odpadów. Na uczestników łańcucha dostaw opakowań wpływa otoczenie, które tworzą organy ustawodawcze, instytucje administracji państwowej oraz organizacje względnie stowarzyszenia producentów, dystrybutorów i konsumentów [1].
Organy ustawodawcze wpływają na łańcuch dostaw opakowań poprzez uchwalane wymagania prawne, obowiązkowe dla wszystkich uczestników łańcucha dostaw. Instytucje administracji państwowej, głównie takie, jak: Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych oraz Inspekcja Handlowa, tworzące otoczenie łańcucha zostały powołane w celu pełnienia nadzoru nad rynkiem [14].
W celu dostarczenia użytkownikom i konsumentom bezpiecznych opakowań oraz zapakowanych produktów, wszystkie podmioty gospodarcze uczestniczące w łańcuchu dostaw zobligowane są do przestrzegania regulacji prawnych związanych z bezpieczeństwem [7]. Podejmują więc działania ukierunkowane na zapewnienie zaufania, że wymagania dotyczące bezpieczeństwa opakowań oraz zapakowanych produktów są spełnione. Działaniami zapewnienia bezpieczeństwa może być projektowanie i wdrażanie systemów zarządzania uwzględniających aspekt bezpieczeństwa względnie standardów zapewnienia bezpieczeństwa [8].
Zgodnie z wymaganiami prawnymi, w przedsiębiorstwach dostarczających materiały opakowaniowe i opakowania obowiązkowe jest wdrażanie Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP), natomiast w przedsiębiorstwach zajmujących się produkcją i obrotem żywnością konieczne jest wdrożenie i utrzymywanie ponadto Dobrej Praktyki Higienicznej (GHP) oraz systemu HACCP [7, 14].
Wielu producentów materiałów opakowaniowych i opakowań ma ponadto wdrożone fakultatywnie systemy zarządzania jakością wg ISO 9001 (PN-EN ISO 9001: 2009). Niektórzy, produkujący swoje wyroby dla użytkowników z branży żywnościowej mają dodatkowo wdrożone systemy HACCP. Ponadto mogą wdrażać system zarządzania bezpieczeństwem żywności według ISO 22000 (PN-EN ISO 22000: 2006) [5, 9, 11].
Firmy branży opakowaniowej funkcjonujące na rynku Wielkiej Brytanii oraz innych krajów UE są zachęcane względnie obligowane do wdrożenia i certyfikacji systemu zarządzania według BRC/IOP.
Global Standard for Packaging and Packaging Materials (BRC/IOP) jest standardem opracowanym w 2001 roku przez Brytyjskie Konsorcjum Detalistów (BRC – British Retail Consortium) oraz Instytut Opakowań (IOP – The Institut of Packaging – obecnie The Packaging Society) w Wielkiej Brytanii, początkowo w celu stworzenia standardów dotyczących dostaw materiałów opakowaniowych i opakowań dla przemysłu spożywczego, obecnie jest światowym standardem przyjętym przez największych detalistów oraz firmy z branży opakowań z całego świata. Aktualnie obowiązuje trzecia edycja BRC/IOP zaktualizowana w 2008 r., w której rozszerzono stosowanie od opakowań żywności do wszystkich zastosowań opakowań [3].
Badania własne
Celem podjętych badań była próba oceny poziomu świadomości wagi problemu bezpieczeństwa opakowań wśród podmiotów gospodarczych funkcjonujących w łańcuchu dostaw. Zakres podjętych badań dotyczył oceny wiedzy przedstawicieli tych podmiotów na temat zagrożeń bezpieczeństwa oraz ważności działań wpływających na zapewnienie bezpieczeństwa.
Badania dotyczące oceny wiedzy przedstawicieli podmiotów łańcucha dostaw na temat zagrożeń bezpieczeństwa materiałów i opakowań obejmowały ocenę: ważności wybranych cech materiałów i opakowań z punktu widzenia bezpieczeństwa, stopnia niebezpieczeństwa przyczyn występowania zagrożeń oraz stopnia bezpieczeństwa najważniejszych materiałów i opakowań stosowanych do pakowania środków spożywczych.
Badanie na temat ważności działań wpływających na zapewnienie bezpieczeństwa dotyczyło natomiast oceny przydatności różnych systemów zarządzania i standardów zapewnienia bezpieczeństwa.
Podmiotami biorącymi udział w badaniach były przedsiębiorstwa: produkujące materiały opakowaniowe i opakowania, dostarczające, czyli dystrybutorzy tych wyrobów oraz użytkujące materiały i gotowe opakowania, a więc producenci żywności oraz podmioty prowadzące punkty sprzedaży i gastronomii. Łącznie w badaniach wzięło udział 48 podmiotów tworzących łańcuch dostaw z województw: małopolskiego, mazowieckiego, świętokrzyskiego i śląskiego. Badania miały charakter badań ankietowych przeprowadzonych na podstawie kwestionariusza zawierającego pytania zamknięte. W kwestionariuszu w pytaniach dotyczących oceny poziomu parametru wykorzystano skalę werbalną, która podczas analizy odpowiedzi została przekształcona w skalę porządkową od 0 do 5 punktów.
W badaniach ważności cech materiałów opakowaniowych i opakowań w kształtowaniu ich bezpieczeństwa uwzględniono takie cechy, jak: czystość mikrobiologiczna powierzchni materiału, odpowiednie cechy organoleptyczne (np. brak obcego zapachu), odpowiedni skład chemiczny materiału (brak metali ciężkich), brak migracji składników materiału opakowaniowego do żywności (zachowanie limitów migracji globalnej i specyficznej), właściwa konstrukcja opakowania (np. szczelność), odporność opakowania na narażenia mechaniczne (w transporcie, składowaniu i podczas manipulacji), odpowiednia barierowość materiału (w stosunku do pary wodnej, tłuszczu, tlenu, zapachu), właściwe znakowanie opakowania (dotyczące zapakowanego produktu), brak wad o krytycznym znaczeniu (np. brak ostrych krawędzi mogących powodować skaleczenie), obecność widocznych zabezpieczeń gwarantujących nienaruszalność (gwarantujących, że opakowanie nie było otwierane), obecność zabezpieczenia gwarantującego oryginalność zapakowanego produktu oraz obecność elementów umożliwiających identyfikację zawartości opakowania (przez osoby słabo widzące i niewidome). Łącznie w analizie elementów kształtujących bezpieczeństwo uwzględniono dwanaście cech dotyczących opakowań.
Zestaw cech materiałów opakowaniowych i opakowań uwzględnionych w ankiecie wynikał z przyjęcia opracowanej uprzednio, na podstawie literatury przedmiotu i BRG/IOP, systematyki zagrożeń bezpieczeństwa [2-5, 8].
Wyniki badań ważności cech materiałów opakowaniowych i opakowań w kształtowaniu bezpieczeństwa zaprezentowane w tab. I pozwoliły na wskazanie najis
totniejszych cech w ocenie przedstawicieli łańcucha dostaw. Najważniejszą cechą opakowania w ocenie ankietowanych był brak migracji składników materiału opakowaniowego do zapakowanego produktu. Cecha ta uzyskała ocenę 4,72 pkt. w skali pięciopunktowej przy ok. 98% wskazań bardzo dużej i dużej ważności.
Kolejno ważnymi cechami okazały się: brak metali ciężkich w materiale, czystość mikrobiologiczna powierzchni materiału, barierowość materiału wobec pary wodnej, gazów itp. oraz właściwa konstrukcja opakowania. W przypadku ww. czterech cech procent wskazań bardzo dużej i dużej ważności zawsze wynosił powyżej 93%.
Cechą, która została wyceniona niżej niż poprzednio wymienione, czyli poniżej 4 pkt. było właściwe znakowanie opakowania dotyczące zapakowanego produktu. Ankietowani uznali, że ta cecha ma znacząco mniejszy wpływ na kształtowanie bezpieczeństwa. Z punktu widzenia oceny wiedzy ankietowanych należy jednak wskazać na pozytywny aspekt, że jest to ważna i bardzo ważna cecha aż dla 68% respondentów. Świadczy to o znaczącej świadomości ankietowanych w zakresie ważności tej cechy. Znacznie niższy poziom wiedzy w zakresie istotności w kształtowaniu bezpieczeństwa wykazali ankietowani odnośnie cech charakteryzujących stan opakowania eliminujący negatywne skutki dla zdrowia, poprzez gwarancję oryginalności, nienaruszalności oraz umożliwienia identyfikacji zawartości. Najniższe oceny ważności (poniżej 3,5 pkt.) przy wskazaniu procentowym łącznie dużej i bardzo dużej ważności poniżej 45% uzyskały takie cechy opakowania, jak: obecność elementów umożliwiających identyfikację zawartości opakowania przez osoby słabo widzące i niewidome oraz obecność widocznych zabezpieczeń gwarantujących, że opakowanie nie było wcześniej otwierane.
Z powyższych badań można wnioskować, że w świadomości ankietowanych cechy opakowań kształtujące bezpieczeństwo mają głównie eliminować zagrożenia dotyczące czynników biotycznych, fizycznych i chemicznych. Zagrożenia dotyczące stanu opakowania, mogące powodować negatywne skutki dla zdrowia są znacznie mniej doceniane [2, 4, 5, 8].
W badaniach dotyczących oceny stopnia niebezpieczeństwa przyczyn wystąpienia zagrożeń materiałów i opakowań uwzględniono łącznie czternaście przyczyn związanych m.in. z niewłaściwymi działaniami w ramach procesów produkcji materiałów i opakowań, ich zabezpieczenia w kolejnych etapach fizycznego przepływu w łańcuchu dostaw, aż do pakowania zawartości do formowanego względnie gotowego opakowania. O wysokim, ale zarazem zróżnicowanym niebezpieczeństwie tych przyczyn świadczą wartości średniej ocen oraz rozkład ocen ważności zaprezentowane w tab. II.
Wszyscy ankietowani uznali, że bardzo duże i duże niebezpieczeństwo związane jest z niewłaściwie prowadzonym procesem pakowania zarówno w zakresie formowanego, jak i gotowego opakowania (ocena 4,64 pkt.). Istotną grupę w ocenie przyczyn zagrożeń bezpieczeństwa, przy wskazaniach powyżej 90% bardzo dużej i dużej ważności oraz średnich ocen powyżej 4,25 pkt. tworzą: działalność szkodników magazynowych podczas przechowywania opakowań, niewłaściwa higiena pracowników, niewłaściwe warunki przechowywania oraz nieprzestrzeganie wymagań higienicznych w pomieszczeniach produkcyjnych i magazynowych. Jedyną przyczyną wystąpienia zagrożeń, ocenioną poniżej 4 pkt. było niewłaściwe znakowanie materiałów do kontaktu z żywnością. Z aprobatą należy jednak przyjąć, że dla ponad 60% ankietowanych była to przyczyna o dużym i bardzo dużym niebezpieczeństwie.
Badania dotyczące oceny wiedzy przedstawicieli podmiotów gospodarczych na temat bezpieczeństwa materiałów opakowaniowych i opakowań objęły rodzaje najczęściej stosowanych do pakowania środków spożywczych oraz takie, dla których ustanowione zostały szczegółowe regulacje prawne. Takie szczegółowe wymagania prawne, ujęte w rozporządzeniach unijnych dotyczą bezpieczeństwa: materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych, w tym pochodzących z recyklingu, folii z celulozy regenerowanej, wyrobów ceramicznych, silikonów oraz materiałów i wyrobów aktywnych, a także inteligentnych, przeznaczonych do kontaktu z żywnością [7].
Wyniki rozkładu uzyskanych ocen bezpieczeństwa w powyższym zakresie prezentuje tab. III.
Ocena bezpieczeństwa materiałów i opakowań przeprowadzona przez podmioty łańcucha dostaw była asekuracyjna, bowiem żaden z analizowanych materiałów nie uzyskał średniej ocen powyżej 4 pkt., czyli nawet oceny dużego bezpieczeństwa. Pierwszą pozycję ze względu na ocenę (3,98 pkt.) oraz ilość wskazań łącznie dużego i bardzo dużego bezpieczeństwa (76,6%) zajęło szkło. Kolejną grupę materiałów o zbliżonych ocenach bezpieczeństwa utworzyły: stal, papier, aluminium i tworzywa sztuczne. Materiałami o najmniejszym bezpieczeństwie w ocenie ankietowanych okazały się: farby drukarskie, barwniki i pigmenty oraz tworzywa sztuczne z recyklingu. W przypadku tych materiałów przy średniej ocen poniżej 2,4 pkt., wskaźnik braku, bardzo małego oraz małego bezpieczeństwa łącznie wyniósł w granicach od 61,7 do 65,3%.
Ranking bezpieczeństwa materiałów opakowaniowych, powstały w wyniku analizy ocen przeprowadzonych przez przedstawicieli podmiotów gospodarczych znacząco różni się od rankingu powstałego na podstawie analizy danych dotyczących powiadomień o niebezpiecznych opakowaniach w latach 2005-2010 w systemie RASFF (Wczesnego Ostrzegania o Niebezpiecznych Produktach Żywnościowych i Paszach), powołanym Rozporządzeniem (WE) nr 178/2002 [12].
Na podstawie danych z RASFF należy stwierdzić, że najwyższą pozycję w procentowym udziale powiadomień zajmował materiał trudny do zidentyfikowania (ponad 24%). Drugą pozycję zajmowały metale (ok. 24%), trzecią tworzywa sztuczne (ok. 20%), a następną farby drukarskie (ponad 10%). Kolejne miejsca zajmowały gumy, ceramika i szkło (ok. 4%), a ostatnie wśród 14 pozycji papier z udziałem rzędu 0,3% [5].
Porównując oceny bezpieczeństwa z powyższymi danymi, zastanawiająca jest wysoka pozycja bezpieczeństwa takich materiałów, jak stal i aluminium oraz pozycjonowanie ich przez przedmioty tworzące łańcuch dostaw obok papieru. Ponadto ankietowani dostrzegali zagrożenie bezpieczeństwa ze strony tworzyw sztucznych tylko w przypadku pochodzenia ich z recyklingu. Różna ocena bezpieczeństwa materiałów aktywnych i inteligentnych z wyraźnie wyższym pozycjonowaniem materiałów inteligentnych może świadczyć o niskim poziomie wiedzy na ten temat wśród ankietowanych.
Badanie na temat świadomości dotyczącej ważności działań wpływających na zapewnienie bezpieczeństwa dotyczyło natomiast oceny przydatności różnych standardów oraz systemów zarządzania. Przedstawiciele podmiotów łańcucha dostaw oceniali przydatność obligatoryjnych standardów (dla dostawców materiałów i opakowań – GMP, dla pozostałych – GMP, GHP, HACCP) oraz fakultatywnego dla branży opakowań – BRC/IOP, a także systemy zarządzania bezpieczeństwem (wg ISO 22000) i zarządzania jakością (wg ISO 9001). W pytaniu uwzględniono również systemy zarządzania środowiskowego (wg ISO 14001) oraz standard dotyczący żywności (IFS), a więc nie związane z bezpieczeństwem opakowań [3, 7, 9-11, 14].
Przydatność systemów i standardów dla bezpieczeństwa opakowań w ocenie ankietowanych przedstawiają dane ujęte w tab. IV.
Uzyskanie najwyższej średniej ocen przydatności dla zapewnienia bezpieczeństwa przez system zarządzania jakością przed standardami GMP/GHP, jak również niskie pozycjonowanie standardu BRC/IOP (opracowanego dla branży opakowań) i zrównanie jego przydatności z przydatnością systemu zarządzania środowiskowego wskazuje na niski poziom wiedzy w tym zakresie wśród ankietowanych.
Podsumowanie
Na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych można stwierdzić zadowalający poziom świadomości przedstawicieli podmiotów tworzących ł
ańcuch dostaw w zakresie zagrożeń bezpieczeństwa oraz przyczyn ich występowania. Należy zauważyć, że zagrożenia bezpieczeństwa opakowań kojarzone są głównie z czynnikami biologicznymi, fizycznymi i chemicznymi. Natomiast mniejsza świadomość dotyczy zagrożeń związanych ze stanem opakowania mogącym powodować negatywne skutki dla zdrowia przez brak gwarancji nienaruszalności opakowania oraz brak możliwości identyfikacji zawartości przez niektóre grupy konsumentów.
Wysoki poziom świadomości zagrożeń bezpieczeństwa nie przekładał się na prawidłowość oceny bezpieczeństwa różnych rodzajów materiałów i opakowań. Stwierdzono niższy poziom wiedzy wśród ankietowanych na temat właściwości powszechnie stosowanych materiałów i opakowań oraz uwzględnianych w regulacjach prawnych dotyczących bezpieczeństwa materiałów do kontaktu z żywnością.
Niezadowalający poziom świadomości dotyczył zarówno wymagań prawnych, jak również systemów zarządzania bezpieczeństwem i standardów zapewnienia bezpieczeństwa. Ponadto stwierdzono, że standard bezpieczeństwa (BRC/IOP) opracowany dla branży opakowań okazał się zupełnie nieznany.
Analiza uzyskanych wyników pozwala na stwierdzenie celowości prowadzenia działań edukacyjnych i informacyjnych skierowanych do podmiotów funkcjonujących w łańcuchu dostaw. Oprócz podnoszenia świadomości w zakresie istoty bezpieczeństwa opakowań wśród kadr podmiotów gospodarczych, bardzo ważną rolę należy przypisać otoczeniu łańcucha dostaw, głównie instytucjom administracji państwowej, w tym powołanym do pełnienia nadzoru nad rynkiem. n
Literatura
[1] Bix L., de la Fuente J., Sundar R. P., Lockhart H., Packaging Design and Development, [w:] The Wiley Encyclopedia of Packaging Technology, ed. K. Yam, 3rd., J. Wiley and Sons, Danvers 2009.
[2] Bohdan M., Wpływ opakowań na bezpieczeństwo żywności, „Przemysł Spożywczy” 2007, nr 2.
[3] BRC/IOP. Global Standard for Packaging and Packaging Materials, TSO, London 2008.
[4] Chemical Migration and Food Contact Materials, ed. K. Barnes, C. Sinclair, Woodhead Publishing Limited, Cambridge 2007.
[5] Kawecka A., Czynniki determinujące bezpieczeństwo opakowań do żywności, praca doktorska, UEK, Kraków 2011.
[6] Lisińska-Kuśnierz M., Czynniki kształtujące rozwój branży opakowań, „Opakowanie” 2011, nr 1.
[7] Lisińska-Kuśnierz M., Społeczne aspekty w opakowalnictwie, UEK, Kraków 2010.
[8] Lisińska-Kuśnierz M., Zapewnienie bezpieczeństwa opakowań oraz zapakowanych produktów, „Opakowanie” 2011, nr 4.
[9] PN-EN ISO 9001: 2009. Systemy zarządzania jakością. Wymagania.
[10] PN-EN ISO 14001: 2005. Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania i wytyczne stosowania.
[11 PN-EN ISO 22000: 2006. Systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności. Wymagania dla każdej organizacji należącej do łańcucha żywnościowego.
[12] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 178/2002 z dnia 28 stycznia 2002r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd d/s Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności, Dz. U. WE nr L31, z późniejszymi zmianami.
[13] Słownik terminologii logistycznej, ILiM, Poznań 2006.
[14] Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, Dz. U. z 2006r. nr 171, poz. 1225 wraz z późniejszymi zmianami.
