Opakowanie odgrywa w dzisiejszych czasach ogromną rolę marketingową. Jego jakość i estetyka wykonania niejednokrotnie decydują o podjęciu przez potencjalnego klienta decyzji o zakupie towaru znajdującego się w środku. Wabi ono i przyciąga wzrok klienta. Paradoksem jest fakt, że bardzo często ważniejsze przy zakupie danego towaru jest to, co znajduje się na zewnątrz, niż opakowany produkt.
Estetyka wykonania danego opakowania, jego efektowne zadrukowanie, zastosowanie niekonwencjonalnych metod wykończeniowych itp. odgrywają coraz ważniejszą rolę dla klienta. Z tych między innymi względów bardzo ważnym parametrem w przypadku materiałów opakowaniowych – zarówno zadrukowanych, jak i niezadrukowanych – jest ich jak najlepsza odporność na ścieranie. Świadczy ona o jakości opakowania.
Opakowania są narażone na różnego typu uszkodzenia mechaniczne w wyniku wzajemnego ocierania się o siebie, wstrząsów w trakcie transportu itp. Wpływa to na osłabienie ich trwałości, a w przypadku zadrukowanych materiałów opakowaniowych na powstanie zarysowań i uszkodzeń rysunku czy też osłabienie intensywności barwy. Na odporność na ścieranie zarówno zadrukowanych, jak i niezadrukowanych materiałów opakowaniowych ma wpływ wiele różnorakich czynników. W przypadku materiałów zadrukowanych odporność na ścieranie naniesionego rysunku zależy m.in. od właściwości farby, podłoża oraz sposobu zabezpieczenia warstwy farby przed zniszczeniem, np. przez naniesienie warstwy lakieru czy laminowanie folią. Większa odporność materiałów opakowaniowych na ścieranie przekłada się też na
zwiększenie ich wskaźników wytrzymałościowych takich jak wytrzymałość na rozciąganie czy przedarcie.
Z wymienionych względów bardzo istotne jest badanie odporności materiałów opakowaniowych na proces ścierania. Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie tematyki związanej z analizą tego zjawiska. Badania można wykonywać w różnego typu urządzeniach. W różny sposób można też oceniać odporność materiału poddanego procesowi ścierania. Urządzenia i metody oceny odporności na ścieranie zostały scharakteryzowane w międzynarodowych normach, np. serii ISO 5470 czy serii ISO 7784, przy czym w normach serii ISO 7784 omówiono badanie odporności na ścieranie powłok wykonanych z farb i lakierów. Problematyka związana z odpornością na ścieranie jest również poruszana w normach amerykańskich ASTM i Tappi.
W normie PN-EN ISO 5470-1:2001 omówiono metodykę oceny odporności na ścieranie płaskich powierzchni powleczonych gumą bądź tworzywami sztucznymi z wykorzystaniem urządzenia ścierającego Tabera, które zilustrowano na rys. 1.
Urządzenie to jest od kilkudziesięciu lat uznanym przyrządem w zakresie prac badawczo-rozwojowych różnego typu materiałów. Może ono być stosowane również do celów poligraficznych, np. do oceny odporności na ścieranie druków. W urządzeniu Tabera możliwe jest wykonanie badań próbek o grubości do
12,7 mm, dzięki czemu może być ono stosowane również w przypadku oznaczania odporności na ścieranie różnego typu materiałów o znacznej grubości, np. laminatów.
Urządzenie służące do wykonania oznaczenia odporności na ścieranie zgodnie z normą PN-EN ISO 5470-1:2001 jest wyposażone w następujące elementy:
n tarcze ścierne o grubości 12,7±0,2 mm i średnicy 50,0±0,2 mm, których obrzeża są pokryte różnego typu materiałami ścierającymi o grubości 6 mm, przy czym na poddawany ścieraniu materiał wywierana jest siła 1 ± 0,02 N;
n obrotowy stolik na próbki;
n urządzenie odpylające służące do usunięcia resztek startego materiału;
n obciążniki.
Do wykonania badania potrzebne są również następujące materiały:
n taśma dwustronnie klejąca do zamocowania próbki,
n waga analityczna,
n płytka kalibracyjna,
n przyrząd do wycinania próbek – sztanca,
n przyrząd do regeneracji tarcz ściernych.
Próbki do badań należy odpowiednio przygotować, tak aby miały one kształt koła o średnicy 114 ± 1 mm. Badania należy wykonywać w jednakowych warunkach klimatycznych, tzn. w temperaturze 20°C i wilgotności względnej 50%. Istnieją dwa warianty urządzenia: z jedną bądź dwiema głowicami pomiarowymi, tzn. umożliwiające badanie jednej bądź jednocześnie dwóch próbek materiału. Ścieranie może być wykonywane za pomocą różnego typu tarcz, zarówno elastycznych, jak i sztywnych. W przypadku tarcz elastycznych zaleca się stosowanie tarcz:
n gumowych z dodatkiem proszku ściernego,
n gumowych bez dodatku proszku ściernego,
n skórzanych,
n filcowych.
W przypadku tarcz sztywnych najczęściej stosowane są tarcze:
n ceramiczne,
n pokryte papierem ściernym.
W przypadku ścierania papierem ściernym należy zastosować papier o odpowiednich parametrach, zgodny z normą ISO 525, tzn. wykonany z węglika krzemu o granulacji 180.
Próbka jest mocowana na obracającym się wokół pionowej osi stoliku i ulega ścieraniu przez dwie tarcze obracające się w przeciwnych – względem osi poziomej – kierunkach, co zilustrowano na rys. 2. Badanie ścieralności można wykonywać zarówno w warunkach suchych, jak i mokrych.
Ocenę odporności na ścieranie – zgodnie z zaleceniami normy PN-EN ISO 5470-1: 2001 – można wykonać na podstawie:
n zmian barwy w odniesieniu do skali szarości,
n ubytku masy badanej próbki,
n zmian w odniesieniu do uprzednio przyjętego wzorca.
Wskaźnik odporności na ścieranie wg metody Tabera wylicza się na podstawie ubytku masy próbki na 1000 cykli ścierania, na podstawie wzoru (1)
(m1 – m2) • 1000
T = ––––––––––––––––––– (1)
L
gdzie:
T – wskaźnik odporności na ścieranie
według metody Tabera [mg],
m1 – masa próbki przed ścieraniem [mg],
m2 – masa próbki po ścieraniu [mg],
L – liczba wykonanych cykli [-].
Odporność na ścieranie można również oznaczyć na podstawie analizy zmian grubości badanego materiału. W tym celu należy za pomocą mikrometru optycznego dokonać pomiaru grubości powłoki przed procesem ścierania i po tym procesie.
Inną metodą oceny odporności na ścieranie jest badanie wytrzymałości na rozciąganie próbek poddanych procesowi ścierania. Oznaczenie odporności na rozciąganie wykonuje się w dwóch kierunkach: poprzecznym i podłużnym, a w przypadku badania materiałów papierowych – w kierunku poprzecznym i podłużnym do ułożenia włókien. Obliczenia należy wykonać zgodnie z wzorem (2)
X – Y
AR [%] = ––––––– • 100% (2)
X
gdzie:
AR – odporność na ścieranie (z ang. abrasion resistance) [%],
X – odporność na rozciąganie materiału przed procesem ścierania [N],
Y – odporność na rozciąganie materiału po procesie ścierania [N].
W przypadku badania farb i lakierów zaleca się odniesienie do normy PN-EN ISO 7784-1:2006 – metoda obracającego się krążka pokrytego papierem ściernym lub do normy PN-EN ISO 7784-2:2006 – metoda obracającego się gumowego krążka ściernego. Wymienione normy dotyczą oznaczania odporności na ścieranie powłok z farb, lakierów lub podobnych materiałów przy użyciu gumowego krążka (w przypadku normy PN-EN ISO 7784-1 pokrytego papierem ściernym, a w przypadku normy PN-EN ISO 7784-2 bez żadnego pokrycia) w urządzeniu do badania ścieralności Tabera. Papier ścierny jest mocowany do gumowych krążków poruszających się ruchem obrotowym. Odporność na ścieranie jest wyliczana zgodnie z normami PN-EN ISO 7784-1 i PN-EN ISO 7784-2, jako ubytek masy powierzchni materiału poddawanego ścieraniu, po wykonaniu zadanej liczby cykli ścierania. Polska norma PN-C-89426:1992 [8] również bazuje na wykorzystaniu urządzenia Tabera w badaniu odporności na ścieranie.
Innym urządzeniem umożliwiającym wykonanie badania odporności na ścieranie jest urządzenie ścierające Martindale’a (rys. 3) omówione w normie PN-EN ISO 5470-2:2005.
W normie tej omówiono dw
ie metody badania odporności materiału na ścieranie, podobnie jak w przypadku urządzenia Tabera – tzn. na mokro i na sucho. Ścieranie jest wykonywane w ruchu posuwisto-obrotowym. Próbki są zaciskane w uchwycie i ścierane z użyciem kawałków wybranego materiału ścierającego pod stałą wartością nacisku. Kilka próbek może być poddawanych jednoczesnemu badaniu w urządzeniu Martindale’a.
Innym urządzeniem służącym do badania odporności druków na ścieranie jest urządzenie Quartant, które zilustrowano na rys. 4.
Podobnie jak w przypadku omówionych wcześniej urządzeń, również w urządzeniu Quartant możliwe jest wykonanie badania w dwóch różnych wersjach, tzn. badanie warstwy farby w warunkach na sucho oraz na mokro. Jest ono wykonywane – podobnie jak w przypadku urządzenia działającego według metody Martindale’a – w ruchu posuwisto-obrotowym. W urządzeniu Quartant możliwe jest testowanie czterech próbek jednocześnie. Grubość materiału poddawanego ścieraniu nie może wynosić więcej niż 3 mm. Badanie odporności na ścieranie wykonuje się ścierając zadrukowaną próbkę niezadrukowanym materiałem lub też próbką zadrukowaną, co ma na celu symulację rzeczywistych warunków, na które narażone są opakowania w trakcie użytkowania. Według przyjętej przez firmę Michael Huber metody badania dla druków lakierowanych zaleca się wykonanie 500, natomiast dla nielakierowanych 100 suwów. W badaniu ścieralności na mokro pomiędzy dwie badane próbki papieru nanosi się za pomocą pipety niewielką ilość wody. W tej wersji oznaczana liczba przesuwów dźwigni powinna wynosić 100. Wyniki testów są oceniane wizualnie. Przyjmuje się umowny podział stopni starcia, w zakresie od 1 do 5, przy czym 1 – brak efektu ścierania, 5 – silne uszkodzenie druku. Przykładową skalę oceny odporności druków na ścieranie w urządzeniu Quartant zilustrowano na rys. 5.
Norma ASTM D 5264-98 dotyczy badania odporności na ścieranie materiałów zadrukowanych według metody Sutherlanda przy użyciu testera ścieralności Sutherlanda (rys. 6) lub jego odpowiednika. Norma ta ma zastosowanie do badania etykiet, kartonów, pudełek z tektury falistej oraz innych materiałów opakowaniowych. Próbkę podlegającą badaniu montuje się na gumowej podkładce umieszczonej na podstawie urządzenia Sutherland. Możliwe jest wykonanie ścierania materiału przy zastosowaniu różnych obciążeń, tzn. bloczków o wadze 2 lb (0,91 kg) lub 4 lb (1,81 kg). Po wykonaniu zadanej liczby cykli ścierania badany jest stopień degradacji wydruku, a receptor, który stanowi niezadrukowane podłoże, jest analizowany pod względem ilości przeniesionego z próbki tuszu czy farby. Próbka poddawana jest ścieraniu w ruchu posuwisto-zwrotnym, czyli w inny sposób niż w omówionych wcześniej metodach. Możliwe jest zastosowanie różnej prędkości wykonania testu, tzn. 42, 85 i w niektórych modelach 100 cykli na minutę.
Norma Tappi T 830 sp-99 – podobnie jak norma ASTM D 5264-98 – bazuje na zastosowaniu w badaniu odporności na ścieranie urządzenia Sutherland. Omówiono w niej jednak kilka możliwości oceny poddanej ścieraniu próbki, o których nie ma mowy w normie ASTM D 5264-98. Po zakończeniu badania należy ocenić zarówno powierzchnię zadrukowaną, jak i powierzchnię na bloczku testowym. Czynność należy powtarzać co dziesięć suwów, po których próbki należy poddać ocenie. Oprócz oceny wizualnej zaleca się zastosowanie oceny spektrofotometrycznej lub densytometrycznej.
Z użyciem urządzenia Ink Rub Tester (rys. 7), o którym mowa w normie Tappi T 830 sp-99, możliwe jest wykonanie następujących testów:
n ścierania na sucho,
n ścierania na mokro,
n przeciekania lub transferowania farby, po uprzednim nasączeniu próbki mokrą bibułą,
n ścierania pod wpływem działania różnych substancji chemicznych,
n ścierania na gorąco z użyciem podgrzewanego bloczka testowego.
W normie PN-EN ISO 7784-3:2006 omówiono oznaczanie odporności na ścieranie powłok z farb, lakierów lub podobnych materiałów pod wpływem tarcia badanej powłoki o pasek papieru ściernego przymocowany do nieruchomego krążka. Ścieranie jest wykonywane podobnie jak w metodzie opisanej w normach ASTM D 5264 i Tappi T830 – w ruchu posuwisto-zwrotnym. Ocenę odporności na ścieranie zaleca się wykonać na podstawie ubytku masy poddanej badaniom próbki po danej liczbie podwójnych suwów.
W polskich normach branżowych również poruszano problem badania odporności na ścieranie materiałów zadrukowanych. Norma BN-70-7469-26 dotyczy oznaczania odporności na ścieranie próbki dla określonej powłoki farb graficznych przy użyciu materiału ścierającego. Materiał ścierający stanowi niezadrukowane podłoże, na którym została wykonana odbitka.
Ocenę badanej odbitki, a także materiału ścierającego należy wykonać wizualnie w rozproszonym świetle dziennym. Występują cztery stopnie odporności na ścieranie:
n odporność bardzo dobra (na krążku materiału ścierającego nie występują ślady farby lub są one widoczne w nieznacznym stopniu, a pierwotny wygląd odbitki nie ulega zmianie);
n dobra (na krążku materiału ścierającego widoczne są wyraźne ślady ścieranej farby, a pierwotny wygląd odbitki nie ulega zmianie);
n dostateczna (na krążku materiału ścierającego widoczne są wyraźne ślady ścieranej farby, a pierwotny wygląd odbitki ulega zmianie w nieznacznym stopniu);
n niedostateczna (na krążku materiału ścierającego widoczne są bardzo wyraźne ślady ścieranej farby, przy czym wygląd pierwotny odbitki ulega zmianie, co wiąże się ze zmianą grubości powłoki farby, prześwitywaniem podłoża, możliwe jest też wyraźne przeniesienie farby na niezadrukowane podłoże, którym ścierano próbkę).
Ocenę wizualną próbek poddanych procesowi ścierania można wykonać również na podstawie szarej skali, zarówno dla skali zmiany wybarwienia, jak i skali zabrudzenia bieli.
Szara skala zmiany wybarwienia (rys. 8 a) składa się z szarych barw o różnej jasności. Na skali zamieszczonych jest 5 podstawowych stopni, przy czym piąty stopień skali odpowiada najmniejszej jasności, a pierwszy – największej. Pomiędzy poszczególnymi stopniami skali umieszczone są barwy pośrednie (4/5, 3/4, 2/3, 1/2), co daje łączną liczbę dziewięciu pól o różnej jasności barwy szarej znajdujących się na szarej skali zmiany wybarwienia. Każdy stopień skali – w celu łatwiejszej oceny – jest zestawiony z szarą barwą wyjściową (stopień 5.).
Szara skala dla oznaczania zabrudzenia (zabarwienia) bieli (rys. 8 b) jest zbudowana w analogiczny sposób jak szara skala zmiany wybarwienia, przy czym piąty stopień skali oznacza barwę białą, a stopień pierwszy – barwę o najmniejszej jasności.
Na podstawie szarej skali zmiany wybarwienia można oceniać zmiany powstałe na zadrukowanej próbce poddanej procesowi ścierania w stosunku do próbki niezniszczonej. W odniesieniu do szarej skali zabrudzenia bieli można natomiast oceniać przeniesienie farby na materiał, którym wykonywano ścieranie w stosunku do jego wyglądu sprzed procesu ścierania.
Na rys. 9 zilustrowano zmiany w warstwie farby w wyniku procesu ścierania, zarówno na wydruku, jak i na receptorze – niezadrukowanym materiale, którym wykonywano ścieranie.
Próbkom poddanym procesowi ścierania można na podstawie szarej skali przyporządkować określony stopień trwałości:
n stopień 1. – zła trwałość – barwa silnie zmieniona, materiał towarzyszący ścieraniu silnie zabarwiony;
n stopień 2. – trwałość mierna – barwa dość silnie zmieniona, materiał towarzyszący ścieraniu dość silnie zabarwiony;
n stopień 3. – trwałość średnia – barwa nieco zmieniona, materiał towarzyszący ścieraniu nieco zabarwiony;
n stopień 4. – trwałość dobra – barwa bardzo mało zmieniona, materiał towarzyszący ścieraniu bardzo mało zabarwiony;
n stopień 5. – trwałość bardzo dobra – barwa niezmieniona, materiał towarzyszący ścieran
iu niezabarwiony.
Na rysunkach 10-15 przedstawiono zdjęcia przykładowych wydruków poddanych procesowi ścierania w urządzeniu Ink Rub Tester z zastosowaniem różnych metod ścierania, tzn. ścierania w warunkach suchych, mokrych oraz z użyciem papieru ściernego (w wypadku badania wydruków uzyskanych na folii). Na rysunkach 10-13 przedstawiono próbki wykonane na papierze powlekanym błyszczącym w technice drukowania offsetowego arkuszowego, a na rysunkach 14 i 15 – wydruki wykonane na aktywowanej folii polietylenowej zadrukowanej fleksograficznymi farbami wodorozcieńczalnymi. Próbki ścierano z użyciem bloczka testowego o wadze 1,81 kg z prędkością ścierania 100 cykli/min. Wyniki badań przedstawiono dla farb procesowych: czarnej i niebieskozielonej.
Poddane ścieraniu próbki mogą być oceniane nie tylko wizualnie, ale również na podstawie analizy zmian parametrów barwy. Na rysunkach 16-18 przedstawiono przykładowe zmiany jasności barwy niebieskozielonej spowodowane uszkodzeniem mechanicznym próbki w wyniku procesu ścierania wykonanego w różnych warunkach. Natomiast na rys. 19 przedstawiono zmiany parametru DEab* przykładowej farby offsetowej wydrukowanej na podłożu powlekanym błyszczącym, pomiędzy próbką niepoddaną testowi a próbką po każdym kolejnym cyklu ścierania. Pomiary spektrofotometryczne wykonano z użyciem spektrofotometru Spectrolino Gretag Macbeth, przy czym zastosowano następujące warunki pomiaru:
n iluminant D50,
n 2° obserwator kolorymetryczny,
n absolut (odniesienie do wzorca bieli).
Na rys. 20 przedstawiono zmiany w masie poddanych badaniom ścierania dwóch różnych papierów niepowlekanych białych. Na rys. 21 porównano natomiast zmiany w masie papieru powlekanego błyszczącego i niepowlekanego białego w wyniku procesu ścierania. Po przekroczeniu pewnej liczby cykli zmiany te nie są już zauważalne. Jest to spowodowane zwiększeniem gładkości próbek w wyniku ich wzajemnego ocierania się o siebie. Badania wykonano z użyciem testera ścieralności Ink Rub Tester z obciążeniem 1,81 kg i prędkością ścierania 100 cykli/min. Pomiar masy próbek na różnych etapach procesu ścierania wykonano z użyciem wagi analitycznej Radwag AS 220/X o dokładności ±0,0001 g.
Na rys. 22 przedstawiono przykładowe protokoły badań odporności na rozciąganie wykonane w maszynie Zwick Roell dla sześciu próbek papieru niepowlekanego białego poddanego 5 tys. (rys. 22 a) i 10 tys. (rys. 22 b) cykli ścierania w urządzeniu Ink Rub Tester z obciążeniem 1,81 kg i z prędkością ścierania 100 cykli/min. Na podstawie uzyskanych wyników badań stwierdzono, że 5 tysięcy cykli ścierania nie wywiera istotnych zmian w odporności na rozciąganie poddanego badaniom materiału.
Zaprezentowany przegląd norm międzynarodowych oraz przedstawione przykładowe wyniki badań dotyczące oceny odporności na ścieranie materiałów opakowaniowych zarówno zadrukowanych, jak i niezadrukowanych miały na celu przybliżenie czytelnikowi bardzo ważnego zagadnienia, które w istotny sposób wpływa na ostateczną jakość opakowania.
Część treści artykułu została opublikowana w monografii pt.: „Przemysł opakowaniowy w Polsce. Stan. Perspektywy. Oferta”.
Bibliografia:
[1] ASTM D5264: Standard practice for abrasion resistance of printed materials by the Sutherland rub tester. American Society for Testing and Materials. 2004
[2] BN-70 7469-26: Oznaczanie odporności na ścieranie. Norma Branżowa
[3] Gajadhur M., Jaszczuk M.: Przemysł opakowaniowy w Polsce. Stan. Perspektywy. Oferta. Badanie odporności na ścieranie materiałów opakowaniowych. COBRO. Warszawa 2012, 193-189
[4] ISO 105-A02:1993: Textiles – tests for colour fastness – part A02: Grey scale for assessing change in colour. The International Organization for Standardization
[5] ISO 105-A03:1993: Textiles – tests for colour fastness – part A03: Grey scale for assessing staining. The International Organization for Standardization
[6] ISO 525:1999: Bonded abrasive products – general requirements. The International Organization for Standardization
[7] ISO 5470-1:1999: Rubber or plastics-coated fabrics – determination of abrasion resistance – part 1: Taber abrader. The International Organization for Standardization
[8] ISO 5470-2:2003: Rubber or plastics-coated fabrics – determination of abrasion resistance – part 2: Martindale abrader. The International Organization for Standardization
[9] ISO 7784-1:1997: Paints and varnishes – determination of resistance to abrasion – part 1: Rotating abrasive-paper-covered wheel method. The International Organization for Standardization
[10] ISO 7784-2:1997: Paints and varnishes – determination of resistance to abrasion – part 2: Rotating abrasive rubber wheel method. The International Organization for Standardization
[11] ISO 7784-3:2000: Paints and varnishes – determination of resistance to abrasion – part 3: Reciprocating test panel method. The International Organization for Standardization
[12] Jaszczuk M.: Opracowanie metodyki badania odporności druków na ścieranie w urządzeniu Ink Rub Tester. Praca inżynierska pod kierunkiem dr inż. Marty Gajadhur. Politechnika Warszawska 2012
[13] Lewandowski J.: Laboratorium kolorystyczne. Metody oznaczania trwałości wybarwień w oparciu o szarą skalę. Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, Warszawa 1954
[14] Materiały firmy Taber Industries: http://www.taberindustries.com/taber-rotary-abraser
[15] Materiały informacyjne firmy Klimatest: Taber – informacja techniczna. 2002
[16] Materiały informacyjne firmy MHP: Ścieranie i karbonizacja. Biblioteczka techniczna, Zeszyt nr 10
[17] Materiały informacyjne firmy Regmed: IGT quartant abrasion tester. http://www.regmed.com.br/Quartant_Abrasion_Tester.pdf
[18] Materiały informacyjne firmy TMI: Instrukcja obsługi urządzenia Ink Rub Tester
[19] Milewski R.: Badanie odporności na ścieranie wydruków dla farb pantone wykonanych w technologii offsetowej arkuszowej. Praca inżynierska pod kierunkiem dr inż. Marty Gajadhur. Politechnika Warszawska 2013
[20] PN-EN ISO 5470-1:2001: Płaskie wyroby tekstylne powleczone gumą lub tworzywami sztucznymi – wyznaczanie odporności na ścieranie – część 1: Urządzenie ścierające Tabera. Polski Komitet Normalizacyjny
[21] PN-EN ISO 5470-2:2005: Płaskie wyroby tekstylne powleczone gumą lub tworzywami sztucznymi – wyznaczanie odporności na ścieranie – część 2: Urządzenie ścierające Martindale'a. Polski Komitet Normalizacyjny
[22] PN-EN ISO 7784-1:2006: Farby i lakiery – oznaczanie odporności na ścieranie – część 1: Metoda obracającego się krążka pokrytego papierem ściernym. Polski Komitet Normalizacyjny
[23] PN-EN ISO 7784-2:2006: Farby i lakiery – oznaczanie odporności na ścieranie – część 2: Metoda obracającego się gumowego krążka ściernego. Polski Komitet Normalizacyjny
[24] PN-EN ISO 7784-3:2006: Farby i lakiery – oznaczanie odporności na ścieranie – część 3: Metoda badania płytek w ruchu posuwisto-zwrotnym. Polski Komitet Normalizacyjny
[25] Skrzydelska R.: Badanie właściwości mechanicznych i optycznych papierowych podłoży drukowych poddanych procesom użytkowania. Praca inżynierska pod kierunkiem dr inż. Marty Gajadhur. Politechnika Warszawska 2011
[26] TAPPI T830: Ink rub test of container board. Technical Association of the Pulp and Paper Industry. 1999
[27] Wieczorek B.: Badanie odporności na ścieranie wydruków dla fleksograficznych wodorozcieńczalnych farb procesowych. Praca inżynierska pod kierunkiem dr inż. Marty Gajadhur. Politechnika Warszawska 2012
