Bezpiecznym opakowaniem można określić opakowanie, które w zwykłych lub dających się w sposób uzasadniony przewidzieć, warunkach jego użytkowania, z uwzględnieniem czasu korzystania z opakowania, a także w zależności od rodzaju opakowania oraz rodzaju pakowanego produktu, nie stwarza żadnego zagrożenia dla konsumenta lub stwarza znikome zagrożenie, dające się pogodzić z jego zwykłym użyciem i uwzględniające wysoki poziom wymagań dotyczących ochrony zdrowia i życia ludzi [3].
Jednym z elementów oceny bezpieczeństwa opakowania jest jego oznakowanie. Oznakowanie, ostrzeżenia i instrukcje dotyczące użytkowania i postępowania z opakowaniem poużytkowym oraz z zawartością zużytą, a także wszelkie inne udostępniane konsumentowi wskazówki lub informacje dotyczące opakowania i zapakowanego produktu (również w zakresie oryginalności produktu) stanowią o stopniu realizacji prawa konsumentów do rzetelnej informacji dotyczącej ich bezpieczeństwa [4].
Bezpieczeństwo opakowań jest dla konsumentów jedną z najważniejszych cech każdego opakowania, niezależnie od rodzaju pakowanego produktu oraz materiału, z którego jest wykonane. Również oczekiwania konsumentów dotyczące informacyjności opakowań są coraz większe, zarówno co do zakresu informacji, jak i stosowanych środków informacyjno-promocyjnych [2,10,11].
Wymagania prawne dotyczące bezpieczeństwa opakowań wybranych grup produktów nieżywnościowych częstego zakupu
Podstawową ustawą tworzącą pierwszy filar bezpieczeństwa rynku towarów konsumpcyjnych jest Ustawa z 12 grudnia 2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów, wdrażająca postanowienia dyrektywy 2001/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 3 grudnia 2001r. w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów [1,16]. Ustawa ta, wraz z towarzyszącymi jej aktami wykonawczymi, wprowadza kompleksową regulację w zakresie bezpieczeństwa produktów, określając ogólne wymagania, obowiązki producentów i dystrybutorów oraz zasady i tryb sprawowania nadzoru nad produktami wprowadzanymi na rynek. Ustawa ma charakter horyzontalny, czyli odnosi się do wszystkich produktów, dla których przepisy odrębne nie określają szczególnych warunków bezpieczeństwa.
Zgodnie z niniejszą ustawą, wszystkie wprowadzone na rynek produkty, aby spełniały wymaganie bezpieczeństwa, muszą być właściwie oznakowane, jak również muszą zawierać ostrzeżenia i instrukcje dotyczące użytkowania i postępowania z produktem zużytym oraz wszelkie inne udostępnione konsumentowi wskazówki lub informacje dotyczące produktu. Producent produktu zobowiązany jest dostarczać konsumentom informacje, które umożliwiają ocenę zagrożeń związanych z produktem w czasie zwykłego lub możliwego do przewidzenia okresu jego użytkowania, jeżeli takie zagrożenia nie są, przy braku odpowiedniego ostrzeżenia natychmiast zauważalne [16].
Istotnym filarem bezpieczeństwa krajowego rynku produktów są natomiast przepisy prawa cywilnego dotyczące odpowiedzialności za produkt wadliwy. Zgodnie z Ustawą z 2 marca 2000 roku o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, kto wytwarza w zakresie swojej działalności gospodarczej produkt niebezpieczny, odpowiada za szkodę wyrządzoną komukolwiek przez ten produkt. Niebezpieczny jest taki produkt, który nie zapewnia bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać uwzględniając normalny cykl życia produktu. Bardzo istotne jest podanie przez ustawodawcę, że o tym, czy produkt jest bezpieczny, decydują okoliczności w chwili wprowadzenia go do obrotu, a zwłaszcza sposób zaprezentowania go na rynku oraz podane konsumentowi informacje o własnościach produktu [12].
Oprócz ramowych regulacji prawnych dotyczących bezpieczeństwa wszystkich wprowadzanych na rynek produktów, powołane zostały także analogicznie, jak w całej UE, przepisy szczegółowe, odnoszące się do poszczególnych grup produktów, m.in. takich produktów przemysłowych, jak np. substancje i preparaty chemiczne, kosmetyki oraz produkty lecznicze.
Aktem prawnym dotyczącym bezpieczeństwa substancji i preparatów chemicznych jest ustawa z 11 stycznia 2001 roku. Określa ona warunki produkcji, wprowadzania do obrotu i stosowania substancji oraz preparatów chemicznych w celu ochrony przed ich szkodliwym wpływem na zdrowie człowieka lub na środowisko. W ustawie określone zostały także wymagania stawiane opakowaniom substancji i preparatów niebezpiecznych wprowadzonych do obrotu. Opakowania te powinny [7, 9, 13]:
n mieć konstrukcję uniemożliwiającą wydostanie się zawartości z opakowania w sposób przypadkowy,
n być wykonane z materiałów odpornych na niszczące działanie ich zawartości i uniemożliwiających tworzenie się substancji niebezpiecznych w wyniku chemicznego oddziaływania zawartości na materiał opakowaniowy,
n zachować szczelność w warunkach działających na opakowanie obciążeń i napięć w trakcie jego normalnej eksploatacji,
n w wypadku opakowań z zamknięciem wielokrotnego użytku, gwarantować zachowanie ich szczelności podczas wielokrotnego otwierania i zamykania w warunkach normalnej eksploatacji, jednocześnie jeśli istnieje potrzeba spełniać wymagania Rozporządzenia Ministra Zdrowia z 29 kwietnia 2010 r. w sprawie substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych, których opakowania zaopatruje się w zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci i wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie,
n być właściwie oznakowane zgodnie z wymaganiami Rozporządzenia Ministra Zdrowia z 5 marca 2009 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych oraz niektórych preparatów chemicznych.
Zakres wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa kosmetyków określa natomiast Ustawa z 30 marca 2001r. o kosmetykach. Określa ona, w zakresie niezbędnych dla zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego ludzi, wymagania dotyczące składu, oznakowania kosmetyków oraz warunków ich obrotu. Kosmetyk wprowadzony do obrotu, używany w zwykłych lub w innych, dających się przewidzieć warunkach, z uwzględnieniem jego wyglądu lub prezentacji, oznakowania, wszystkich instrukcji użycia oraz innych wskazówek lub informacji pochodzących od producenta, nie może zagrażać zdrowiu ludzi. Wymagania dotyczące opakowania związane są głównie z jego oznakowaniem w zakresie treści oraz formy graficznej umieszczanych znaków [14]. Szczegółowe wymagania na temat znaków graficznych określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 30 marca 2005 r. w sprawie list substancji niedozwolonych lub dozwolonych z ograniczeniami do stosowania w kosmetykach oraz znaków graficznych umieszczanych na opakowaniach kosmetyków [5].
Szczególną grupę produktów ze względu na bezpieczeństwo konsumentów stanowią produkty lecznicze. Warunki dopuszczania do obrotu produktów leczniczych określone są w Ustawie z 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne. Ustawa ta określa m.in.: zasady i tryb dopuszczania do obrotu produktów leczniczych z uwzględnieniem w szczególności wymagań dotyczących jakości, skuteczności i bezpieczeństwa ich stosowania, warunki wytwarzania produktów leczniczych, jak również warunki obrotu.
Zgodnie z powyższą ustawą, do obrotu dopuszczane są tylko te produkty lecznicze, które uzyskały pozwolenie na dopuszczenie do obrotu wydane przez Radę UE lub Komisję Europejską. Do wniosku o dopuszczenie do obrotu produktu leczniczego dołącza się m.in. wzory opakowań bezpośrednich i zewnętrznych przedstawione w formie opisowej i graficznej oraz ulotkę wraz z raportem z badania jej czytelności. Charakterystyka Produktu Leczniczego zawiera m.in. dane farmaceutyczne, które obejmują także opis rodzaju opakowania i składu materiałów, z których je wykonano. Wydanie pozwolenia jest równoznaczne z zatwierdzeniem Charakterystyki Produktu Leczniczego, ulotki oraz opakowań produktu leczniczego, w tym jego oznakowania, wymagań jakościowych i metod badań jakościowych produktu leczniczego oraz wy
magań jakościowych dotyczących ich opakowań. Ponadto ustawa reguluje wymaganie odnośnie umieszczania na opakowaniu zewnętrznym nazwy produktu leczniczego w systemie Braille’a [15]. Szczegółowe wymagania dotyczące oznakowania produktów regulują dwa rozporządzenia, a mianowicie: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 20 lutego 2009 r. w sprawie wymagań dotyczących oznakowania produktu leczniczego oraz treści ulotki, a także Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 26 kwietnia 2010 r. w sprawie badania czytelności ulotki [6, 8].
Badania własne
W celu poznania opinii konsumentów na temat ważności informacji zamieszczonych na opakowaniach produktów z punktu widzenia bezpieczeństwa ich zdrowia i życia, przeprowadzono badania ankietowe w różnych rejonach kraju wśród 900 losowo wybranych osób w wieku 19-30 lat. W badanej populacji kobiety stanowiły 57%, a mężczyźni 43%.
Na wstępie ankietowani zostali poproszeni w pytaniu otwartym o podanie cech niebezpiecznego opakowania produktu nieżywnościowego, na przykładzie produktu chemicznego, kosmetyku i produktu leczniczego. Następnie respondenci oceniali ważność informacji zamieszczanych obligatoryjnie na opakowaniach ww. produktów poprzez przypisanie im stopnia ważności od 0 do 5 pkt.
Przyjęto, że 0 oznacza brak ważności, 1 – bardzo małą ważność, 2 – małą ważność, 3 – średnią ważność, 4 – dużą ważność, a 5 – bardzo dużą ważność. Dane liczbowe badań ankietowych opracowano z wykorzystaniem programu Microsoft Excel.
Uzyskane wyniki w pierwszej części badań pozwoliły na scharakteryzowanie opakowania niebezpiecznego. Według respondentów, niebezpieczne opakowanie produktu nieżywnościowego charakteryzuje się brakiem skutecznego zabezpieczenia zawartości podczas użytkowania (ok. 27% wskazań), występowaniem negatywnych interakcji między opakowaniem a zawartością (ponad 21% wskazań) oraz brakiem szczelności konstrukcji (ponad 17% wskazań). W niniejszym zakresie charakteryzuje go łatwe otwieranie przez dzieci (ok. 5% wskazań), a także ostre krawędzie (mogące spowodować skaleczenie) oraz źle dobrany materiał opakowaniowy i kształt (powodujące brak stabilności opakowania podczas użytkowania). Respondenci odpowiadając na pytania otwarte nie wymienili takiej cechy opakowania jak złe oznakowanie. Nie świadczy to jednak, że informacje umieszczane na opakowaniach są nieważne dla konsumentów, bowiem o ważności świadczą wyniki drugiej części badań.
Uzyskane wyniki w zakresie rozkładu ocen ważności poszczególnych informacji, związanych z bezpieczeństwem konsumentów, umieszczanych na opakowaniach produktów chemicznych, kosmetyków i produktów leczniczych zestawiono w tab. I-III.
Wśród siedmiu znaków językowych i ikonicznych, stanowiących „system obligatoryjnych znaków” na powierzchni opakowań produktów chemicznych konsumenci ocenili najwyżej znaki ostrzegawcze. Równocześnie ponad 88% ankietowanych uznało te znaki jako ważne (4 pkt.) i bardzo ważne (5 pkt.) z punktu widzenia bezpieczeństwa życia i zdrowia konsumentów. Wysokie oceny ważności dotyczyły także sposobu użycia, terminu ważności oraz składu zawartości opakowania. W przypadku
powyższych informacji średnie oceny ważności oraz procent wskazań łącznie dużej i bardzo dużej ważności były wyższe dla badanej populacji kobiet niż mężczyzn. W znacznie mniejszym stopniu z bezpieczeństwem kojarzone były przez konsumentów takie informacje, jak nazwa produktu, nazwa i adres producenta oraz identyfikacja partii produkcyjnej. Uzyskały one niższe oceny ważności, przy czym wyższe oceny od kobiet uzyskała tylko nazwa produktu. Najniżej oceniona przez konsumentów ważność informacji dotyczyła nazwy producenta oraz numeru partii produkcyjnej. Dla ponad 30% ankietowanych w przypadku nazwy producenta i ponad 40% w przypadku numeru partii produkcyjnej były to informacje, które nie są ważne, względnie są bardzo mało oraz mało ważne z punktu widzenia ich bezpieczeństwa. Należy jednak wspomnieć, że są to informacje, które pozwalają na identyfikację produktu na rynku oraz na wyeliminowanie produktu niebezpiecznego.
Informacje umieszczone obligatoryjnie na opakowaniach kosmetyków, podobnie jak w przypadku opakowań produktów chemicznych, w różnym stopniu kojarzyły się konsumentom z bezpieczeństwem. Najważniejszymi informacjami na opakowaniach kosmetyków o zbliżonych wartościach średniej oceny ważności oraz procentu wskazań dużej i bardzo dużej ważności były: szczególne ostrzeżenia przy stosowaniu, dane o działaniu kosmetyku oraz termin trwałości. Informacje powyższe były znacząco wyżej wyceniane przez kobiety niż przez mężczyzn, a różnica wartości procentu wskazań dużej i bardzo dużej ważności wynosiła nawet powyżej 10% na korzyść kobiet. Podobnie znacząca różnica dotyczy kolejnej informacji, czyli składu produktu. Informacje takie, jak nazwa produktu, nazwa i adres producenta oraz identyfikacja partii produkcyjnej, analogicznie jak w przypadku opakowań produktów chemicznych, były najniżej wyceniane z punktu widzenia ich ważności dla zapewnienia bezpieczeństwa.
W wypadku opakowań produktów leczniczych zakres ważnych dla konsumentów informacji był znacznie szerszy. Z dwunastu informacji aż dziesięć ocenionych zostało powyżej 4 pkt.
zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety przy wskazaniu dużej i bardzo dużej ważności rzędu co najmniej 80%. Najwyżej ocenione zostały cztery informacje, a mianowicie: termin ważności, sposób stosowania i droga podawania, przeciwwskazania oraz dawkowanie. Drugą grupę minimalnie niżej wycenionych pod względem ważności tworzą takie informacje, jak: wskazania do stosowania, ostrzeżenia dotyczące przechowywania oraz opis działań niepożądanych. Konsekwentnie konsumenci najniżej wycenili ważność zarówno nazwy i adresu producenta, jak i identyfikacji partii produkcyjnej, przy ok. 40% wskazaniu braku ważności, bardzo małej i małej ważności ostatniej z tych informacji.
Podsumowanie
Przeprowadzone badania wskazały na znaczną świadomość konsumentów w zakresie zagrożeń dla bezpieczeństwa ich życia i zdrowia w związku z występowaniem produktów nieżywnościowych (chemicznych, kosmetyków, leczniczych) w opakowaniach nie spełniających wymagań bezpieczeństwa. Konsumenci zwrócili uwagę na zagrożenia związane z migracją składników z opakowań do zapakowanych produktów oraz ze stanem opakowań mogącym powodować negatywne skutki dla zdrowia w zakresie występowania wad o krytycznym znaczeniu dla bezpieczeństwa i wymagań konsumentów. Niebezpieczne opakowanie produktu nieżywnościowego, według konsumentów, charakteryzuje bowiem: brak skutecznego zabezpieczenia zawartości podczas użytkowania, występowanie negatywnych interakcji z zawartością, brak szczelności konstrukcji, łatwe otwieranie dla dzieci, źle dobrany materiał opakowaniowy i konstrukcja oraz ostre krawędzie.
Konsumenci nie kojarzyli natomiast niewłaściwego oznakowania opakowania z zagrożeniem bezpieczeństwa. Uzyskane wyniki badań potwierdziły jednak duże znaczenie dla konsumentów obligatoryjnych informacji zamieszczanych na opakowaniach. Z punktu widzenia bezpieczeństwa życia i zdrowia najważniejszymi dla konsumentów informacjami na opakowaniach produktów chemicznych są znaki ostrzegawcze, a następnie sposób użycia, termin ważności oraz skład produktu. Ważnymi dla konsumentów informacjami zamieszczanymi na opakowaniach kosmetyków są szczególne ostrzeżenia dotyczące stosowania, dane o działaniu kosmetyku oraz termin trwałości. W wypadku opakowań produktów leczniczych zakres ważnych dla konsumentów informacji z punktu widzenia bezpieczeństwa jest znacznie szerszy. Obejmuje on informacje dotyczące terminu ważności, sposobu stosowania i drogi podawania, przeciwwskazań, dawkowania, wskazań do stosowania, ostrzeżeń dotyczących przechowywania oraz opisu działań niepożądanych.
W przypadku każdej z analizowanych grup produktów konsumen
ci w znacząco mniejszym stopniu dostrzegali związek z bezpieczeństwem życia i zdrowia takich informacji, jak nazwa i adres producenta oraz identyfikacja partii produkcyjnej. Niska jest jeszcze świadomość konsumentów dotycząca zagrożeń związanych z brakiem gwarancji nienaruszalności opakowania oraz brakiem gwarancji oryginalności zapakowanego produktu. W związku z takimi zagrożeniami bezpieczeństwa opakowań znakowanie powyższe pozwala na identyfikowalność produktu w całym łańcuchu dostaw i natychmiastowe wycofanie z rynku produktów niebezpiecznych.
Znakowanie opakowań jest więc istotnym elementem zapewnienia bezpieczeństwa opakowań. Dlatego też istotne jest nie tylko przestrzeganie prawa w zakresie obligatoryjnego znakowania zapakowanych produktów występujących na rynku, ale także dążenie do poprawy informacyjności stosowanych systemów znaków w zakresie ich czytelności oraz możliwości rozumienia przez konsumentów. Ponadto należy prowadzić znacznie efektywniejsze akcje informacyjne i edukacyjne skierowane do konsumentów w celu wyrobienia w nich nawyku czytania informacji zamieszczanych na opakowaniach produktów.
