Spośród wielu funkcji, jakie pełnią opakowania do żywności, istotne znaczenie ma ich wpływ na bezpieczeństwo zdrowotne opakowanej żywności, a w konsekwencji zdrowie konsumenta. Producenci żywności coraz częściej dążą do przedłużenia okresu przydatności produktu do spożycia wykorzystując innowacyjne systemy pakowania żywności, np. w modyfikowanej atmosferze gazów (MAP) czy opakowania aktywne. Powoduje to jednak, że czas kontaktu opakowania z żywnością jest coraz dłuższy.
Opakowania do żywności, niezależnie od wielu korzystnych funkcji, jakie pełnią (ochronnej, reklamowej czy informacyjnej) mogą jednocześnie stanowić potencjalne źródło zanieczyszcze-nia opakowanego produktu wieloma substancjami chemicznymi w wyniku wzajemnego oddziaływania opakowania i przechowywanej w nim żywności. W takich warunkach, zwłaszcza gdy opakowanie wytwarzane jest z nieodpowiednich surowców lub z pominięciem zasad dobrej praktyki produkcyjnej (Good Manufacture Practice – GMP), może dojść do migracji składników materiału opakowaniowego do żywności, w tym także składników farb drukarskich stosowanych do nadruku. Zjawisko to jest niekorzystne z punktu widzenia bezpieczeństwa żywności i zdrowia konsumenta. Na wielkość migracji składników materiału opakowaniowego do żywności wpływa wiele czynników, m.in. rodzaj produktu oraz temperatura i czas kontaktu z opakowaniem. Inne oddziaływanie w kontakcie z opakowaniem wykazuje żywność sucha, inne uwodniona czy kwaśna, a jeszcze inne zawierająca tłuszcz albo alkohol.
Regulacje prawne i ochrona zdrowia
W celu zapewnienia ochrony zdrowia konsumenta, wynikającego ze stosowania opakowań do żywności, przepisy prawne określają wymagania, jakie muszą spełniać finalne wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością oraz nakładają odpowiednie obowiązki na producentów. Wymagania dotyczą substancji chemicznych stanowiących składniki materiałów opakowaniowych i ograniczeń w zakresie ich stosowania, a także limitów migracji globalnej i specyficznej.
Zgodnie z artykułem 3 rozporządzenia (WE) nr 1935/2004 [1], materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością, w tym także zadrukowane, w normalnych lub przewidywanych warunkach wykorzystywania nie mogą uwalniać do żywności substancji wchodzących w ich skład, w ilościach, które mogłyby stanowić zagrożenie dla zdrowia człowieka. Nie mogą także powodować niekorzystnych zmian w składzie żywności ani też wpływać na pogorszenie jej cech organoleptycznych. Aby spełnić te wymagania na każdym etapie produkcji, przetwórstwa i dystrybucji wyrobów należy stosować zasady dobrej praktyki produkcyjnej (GMP) określone w Rozporządzeniu WE nr 2023/2006 [2]. Zasady GMP muszą być zachowywane także na etapie zadrukowywania opakowań. Odnoszą się one zarówno do farb drukarskich, które powinny mieć odpowiedni skład, jak i do przenoszenia i magazynowania zadrukowanych materiałów i wyrobów w postaci gotowej oraz półproduktów. W obu przypadkach, przestrzeganie zasad GMP powinno zapobiegać przenoszeniu składników farby z zadrukowanej strony opakowania, nie mającej kontaktu z żywnością na stronę przeznaczoną do kontaktu z żywnością. Zgodnie z przepisami, migracja składników farb drukarskich przez podłoże czy też przez odbicie farby (set-off) nie powinna zachodzić w ilościach powodujących zagrożenie dla zdrowia, co byłoby niezgodne z wymaganiami art. 3 Rozporządzenia WE nr 1935/2004 [2].
Pisemna deklaracja wystawiana dla danego wyrobu powinna potwierdzać jego zgodność z wymaganiami przepisów mających do niego zastosowanie. Dla potwierdzenia deklarowanej zgodności przedsiębiorca musi dysponować odpowiednią dokumentacją, w tym wynikami badań, udostępnianą urzędowej kontroli. Deklaracja zgodności dla wyrobów z tworzyw sztucznych powinna zawierać także informacje dotyczące stosowanych substancji, dla których w przepisach ustanowiono limity migracji specyficznej (SML). Odnosi się to także do substancji dodatkowych dozwolonych do żywności, o ile były stosowane w produkcji opakowania. Informacja taka jest niezbędna ze względu na to, że niektóre substancje dodatkowe dozwolone do stosowania w żywności określane jako dual use of additives mogą być wykorzystywane zarówno w żywności, jak i w opakowaniu [12].
Deklaracja zgodności wystawiona przez producenta stanowi dla odbiorcy potwierdzenie, że opakowanie jest bezpieczne i może być stosowane do kontaktu z żywnością. Aby zapewnić możliwość identyfikacji źródła pochodzenia opakowania oraz składników lub substancji stosowanych do jego produkcji, producent ma obowiązek stosować tzw. system traceability. Odnosi się on także do farb stosowanych do nadruku. W praktyce producent powinien prowadzić rejestr dostawców i odbiorców materiałów oraz wyrobów, a także składników i substancji wykorzystywanych do ich wytwarzania. W ramach urzędowej kontroli sprawowanej przez Państwową Inspekcję Sanitarną, jaką zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 882/2004 [8] objęte są opakowania i wyroby do kontaktu z żywnością, obok sprawdzania dokumentów pobierane są także próbki wyrobów do badania. Wyroby niezgodne z wymaganiami przepisów, z których stwierdza się migrację substancji w ilościach stanowiących zagrożenie dla zdrowia, zgłaszane są do europejskiego systemu RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed), co powoduje, że informacja o zagrożeniach pochodzących z wyrobów do kontaktu z żywnością trafia do wszystkich państw członkowskich UE [9].
W produkcji opakowań z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu z żywnością mogą być stosowane wyłącznie substancje dozwolone, które zostały ocenione przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) i umieszczone w unijnym wykazie substancji dozwolonych [3,12]. Dotyczy to także substancji stanowiących komponenty aktywnych i inteligentnych opakowań do żywności [11].
Zgodnie z nowym rozporządzeniem UE nr 10/2011, w przypadku wielowarstwowych opakowań z tworzyw sztucznych, w drodze odstępstwa, istnieje możliwość wykorzystywania w warstwie, która nie ma bezpośredniego kontaktu z żywnością i jest od niej oddzielona barierą funkcjonalną, substancji nie wymienionych w unijnym wykazie. W takiej jednak sytuacji, migracja substancji wchodzących w jej skład do żywności lub płynu modelowego imitującego żywność, nie może być stwierdzana metodą analityczną o granicy wykrywalności 0,01 mg/kg. Limit ten uwzględnia również możliwe przenikanie składników farby drukarskiej w wyniku jej odbicia (set-off). Wyroby do kontaktu z żywnością mogą być także produkowane z zastosowaniem tworzyw sztucznych z recyklingu, jednak pod warunkiem spełnienia wymagań określonych w Rozporządzeniu (WE) nr 282/2008 [10].
Zadrukowane opakowania i zagrożenia dla bezpieczeństwa żywności
Zagrożenia wynikające z obecności w żywności substancji chemicznych, których źródło stanowiły zadrukowane opakowania są ostatnio przedmiotem dyskusji Komisji Europejskiej, EFSA i państw członkowskich. Są one określane jako zagrożenia nieoczekiwane, których przy ustanawianiu regulacji prawnych dotyczących materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością nie brano pod uwagę, ponieważ nie przewidywano ich obecności w żywności. Dzięki systemowi RASFF znane są substancje stanowiące zagrożenie dla zdrowia, których źródłem w żywności były zadrukowane opakowania [9].
Farby drukarskie, stosowane na zewnętrznej stronie opakowania mogą przedostawać się do żywności w wyniku penetracji składników farby przez podłoże lub w wyniku odbicia farby lub przeniknięcia poprzez fazę gazową. Brak danych toksykologicznych dla ogromnej większości substancji stanowiących składniki farb drukarskich nie pozwala na ustalenie bezpiecznych limitów ich migracji do żywności. Składniki farb drukarskich, ze względu na to, że nie są przewidziane do bezpośredniego kontaktu z żywnością, nie podlegają
takiej ocenie bezpieczeństwa jak substancje wchodzące w skład materiału opakowaniowego.
Spośród składników farb drukarskich pochodzących z zadrukowanych opakowań, których obecność stwierdzano w żywności należy wymienić: 2-izo-propylotioksanton (ITX), 4-metylobenzofenon i benzofenon. Substancje te stosowane są jako fotoinicjatory w farbach utwardzanych UV wykorzystywanych do wykonywania nadruków na opakowaniach żywności.
2-izo-propylotioksanton (ITX)
ITX w żywności po raz pierwszy stwierdzono w 2005 roku we Włoszech w mleku i produktach na bazie mleka oraz sokach owocowych i warzywnych zapakowanych w wielowarstwowe opakowania tekturowe. Obecność tego związku w zapakowanej żywności potwierdziły także inne państwa członkowskie. Wszystkie produkty zanieczyszczone ITX były w opakowaniach z nadrukiem wykonanym farbami utrwalanymi UV. Wykrycie ITX w żywności i przekazanie tej informacji za pośrednictwem systemu RASFF wywołało zaniepokojenie zarówno państw członkowskich Unii Europejskiej, jak i producentów opakowań, zwłaszcza, że farby drukarskie utrwalane promieniami UV od wielu lat wykorzystywano do zadrukowywania opakowań żywności. Pomimo tego, że producenci farb drukarskich zobowiązali się do zaprzestania stosowania farb zawierających ITX do zadrukowywania opakowań żywności, to obawy nadal były duże, ponieważ dotyczyło to produktów przeznaczonych dla niemowląt i małych dzieci, czyli populacji najbardziej wrażliwej na działanie zanieczyszczeń chemicznych w żywności. W związku ze stwierdzeniem ITX w żywności, panel naukowy EFSA zwrócił uwagę, że zadrukowane opakowania muszą spełniać wymagania art. 3 Rozporządzenia (WE) nr 1935/2004, co oznacza, że nie mogą uwalniać do żywności składników opakowań w ilościach stanowiących zagrożenie dla zdrowia. W opublikowanej opinii naukowej stwierdził, że spożywanie przez niemowlęta i dzieci żywności zanieczyszczonej ITX może stanowić zagrożenie dla zdrowia, dlatego też substancja ta, jako niepożądana w żywności, powinna być wyeliminowana [4]. Podkreślono, że narażanie niemowląt i dzieci na ITX z żywnością jest wyższe niż osób dorosłych, ponieważ częściej spożywają one mleko oraz produkty na bazie mleka i soki, pakowane w zadrukowane opakowania o małej pojemności, co wskutek niekorzystnego stosunku powierzchni opakowania do jego objętości wpływa na większe zanieczyszczenie zapakowanego produktu. Wykazano także, że obecność ITX w żywności wynikała z nieprzestrzegania zasad dobrej praktyki produkcyjnej (GMP) przy zadrukowywaniu materiału opakowaniowego, a następnie jego magazynowaniu i transporcie, co powodowało odbijanie się farby drukarskiej na stronie wewnętrznej i w konsekwencji przenikanie jej do żywności. Aby temu zapobiec, Komisja Europejska ustanowiła Rozporządzenie (WE) nr 2023/2006, określające szczegółowe zasady dobrej praktyki produkcyjnej obejmujące stosowanie farb drukarskich do opakowań żywności oraz obowiązek posiadania i przechowywania odpowiedniej dokumentacji istotnej z punktu widzenia bezpieczeństwa gotowego wyrobu.
4-metylobenzofenon (4-MBP)
Związek ten, będący pochodną benzofenonu wykryto w żywności w 2008 roku. Informacje o stwierdzeniu obecności 4-MBP i benzofenonu (BP), składników farby drukarskiej UV pochodzących z zadrukowanego opakowania, przekazały za pośrednictwem systemu RASFF Niemcy i Belgia, a następnie potwierdziły to inne państwa. Obecność tych substancji w żywności wynikała z przeniknięcia lotnych składników farby, które wskutek parowania ulotniły się z farby i zostały zaabsorbowane przez produkt spożywczy [9].
4-MBP i BP stwierdzano w płatkach śniadaniowych oraz innych produktach zapakowanych w zadrukowane pudełka tekturowe. W znacznej liczbie zbadanych produktów zawartość tych związków przekraczała dopuszczalny limit migracji wynoszący 0,6 mg/kg. Biorąc pod uwagę opinię naukową EFSA, stwierdzającą, że 4-MBP może uszkadzać nerki, a w wyższych stężeniach może mieć działanie rakotwórcze, Komisja Europejska zaleciła państwom członkowskim wyeliminowanie opakowań zadrukowanych farbami zawierającymi 4-MBP i benzofenon, jeśli nie będzie stosowana bariera funkcjonalna gwarantująca, że dopuszczalny limit tych związków, wynoszący 0,6 mg/kg żywności nie zostanie przekroczony [5, 6]. W ramach zaleceń Komisji Europejskiej zakłady produkujące zadrukowane opakowania i pakujące żywność w takie opakowania objęte zostały specjalną kontrolą w zakresie przestrzegania zasad GMP zgodnie z Rozporządzeniem (WE) nr 2023/2006. Także Europejskie Stowarzyszenie Producentów Farb Drukarskich (EuPIA) wydało odpowiednie informacje dla klientów, dotyczące stosowania farb i lakierów utrwalanych promieniami UV do zadrukowywania opakowań żywności [7]. Stwierdzano w nich, że opakowania zadrukowane farbami zawierającymi 4-MBP i BP mogą być stosowane tylko wówczas, gdy przenikanie ich składników do żywności poprzez fazę gazową uniemożliwi skuteczna bariera funkcjonalna. Prawidłowe wykorzystywanie farb drukarskich, z uwzględnieniem ich przeznaczenia nie powinno stanowić ryzyka dla konsumenta.
Oleje mineralne
Ostatnio zwraca się także uwagę, że opakowania z papieru i tektury wytworzone z makulatury uzyskanej z zadrukowanego papieru gazetowego mogą być przyczyną zanieczyszczenia żywności olejami mineralnymi. Źródłem olejów mineralnych są farby drukarskie stosowane do drukowania gazet, które następnie jako makulatura wykorzystywane są w produkcji opakowań. Europejskie Stowarzyszenie Producentów Farb Drukarskich (EuPIA) potwierdziło, że w przypadku stosowania makulatury gazetowej w produkcji opakowań nieunikniona jest obecność składników farb drukarskich w surowcu z makulatury. Biorąc to pod uwagę, producenci opakowań z papieru i tektury wyprodukowanych z makulatury gazetowej i wykorzystujący takie opakowania, w celu zapewnienia bezpieczeństwa pakowanej żywności powinni brać pod uwagę konieczność umieszczania produktu spożywczego w opakowaniu jednostkowym wytworzonym z materiału barierowego.
Podsumowanie
Należy podkreślić, że znajomość i przestrzeganie wymagań zawartych w regulacjach prawnych dotyczących materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością oraz ocena potencjalnej migracji substancji z opakowań pozwala uniknąć wielu zagrożeń oraz produkować opakowania bezpieczne pod względem jakości zdrowotnej, co ma podstawowe znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa żywności i ochrony zdrowia konsumenta.
LITERATURA
1. Rozporządzenie (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 27 października 2004 w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością oraz uchylające Dyrektywy 80/590/EWG i 89/109/EWG
2. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2023/2006 z dnia 22 grudnia 2006 r. w sprawie dobrej praktyki produkcyjnej w odniesieniu do materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością.
3. Ćwiek-Ludwicka K., Półtorak H., Pawlicka M.: Rola EFSA w systemie zarządzania ryzykiem w odniesieniu do materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Roczn. PZH 2009, 60, nr 4 311-315
4. EFSA. Opinion on the Scientific Panel on the request from Commission related to 2-isopropyl thioxantone (ITX) in food contact materials. The EFSA Journal 2005, 293, 1-15
5. EFSA Statement on the presence of 4-methylbenzophenone found in breakfast cereals. The EFSA Journal 2009, RN-243, 1-19
6. EFSA. Toxicological evaluation of benzophenone. The EFSA Journal 2009, 1104, 1-30
7. EuPIA. http://www.eupia.org
8. Rozporządzenie (WE) nr 882/2001 w sprawie urzędowych kontroli żywności.
9. The Rapid Alert System for Food and Feed http://ec.europa.eu/food/food/rapidalert/index_en.htm
10. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 282/2008 z dnia 27 marca 2008 r w sprawie materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych pochodzących z recyklingu przeznaczonych do kontaktu z żywnością
11. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 450/2009 z dnia 29 maja 2009 r w sprawie aktywnych
i inteligentnych materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością
12. Rozporządzenie (UE) nr 10/2011 z dn. 14 stycznia 2011 r. w sprawie materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu z żywnością
