1. Wstęp
Działalność organizacji ekologicznych, większa świadomość mieszkańców, wzrastające wymagania prawne, a przede wszystkim rozwój wiedzy o wpływie wielu wyrobów na stan środowiska doprowadziły do opracowania rozmaitych metod ich oceny pod kątem zagrożeń środowiskowych. Przykładem metody skutecznie wdrażanej do praktyki przemysłowej, a mającej na celu ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko, jest coraz szerzej stosowana LCA (ocena cyklu życia, ang. Life Cycle Assessment) [1]. Metoda ta umożliwia prześledzenie całego cyklu życia wyrobu, od chwili jego wytworzenia aż do etapu powstania odpadu, i wydaje się naturalnym rozwinięciem zarówno strategii postępowania z odpadami, jak też systemu zarządzania środowiskowego [2]. Wyrobem może być konkretny przedmiot, ale także cały proces produkcji lub usługa. LCA umożliwia ocenę wpływów na środowisko na wszystkich etapach życia wyrobu: wydobycie i przetwarzanie surowców, wytwarzanie (proces produkcji), dystrybucja, transport, użytkowanie, powtórne użycie, recykling lub inne metody odzysku odpadów, ostateczne unieszkodliwianie odpadów [3].
LCA, ze względu na swój kompleksowy charakter, pozwala efektywnie gospodarować zasobami zarówno pod względem ekologicznym, jak i ekonomicznym. Dlatego też stanowi narzędzie w opracowywaniu sposobów redukcji konsumpcji surowców naturalnych i energii przy zachowaniu wystarczającej podaży dóbr oraz usług. Dodatkowo dostarcza informacji pozwalających określić, czy dana technologia jest w rzeczywistości bardziej czysta ekologicznie niż rozwiązania alternatywne [4].
Każdy wyrób oddziałuje na środowisko, a cykl życia większości z nich jest długi i złożony. Dlatego celowe wydaje się dążenie do zminimalizowania oddziaływania we wszystkich fazach cyklu życia, zwłaszcza w tych, w których jest ono największe, oraz podejmowanie działań w tym zakresie w możliwie najefektywniejszy sposób. Podobne podejście powinno także prowadzić do redukcji kosztów wytwarzania, użytkowania i pozbywania się produktów oraz poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw. Aspekty te stanowią przedmiot strategii wdrażania zintegrowanej polityki produktowej w Polsce [5], co ma w przyszłości doprowadzić do systematycznego stosowania metod oceny cyklu życia produktu.
Cyklem życia opakowań określa się kolejne, powiązane ze sobą procesy – począwszy od pobrania ze środowiska surowców do wytwarzania opakowań, poprzez fazę produkcji i dystrybucji, aż do etapu powstania odpadów opakowaniowych oraz procesów ich odzysku i/lub unieszkodliwiania. Schematycznie cykl życia opakowań przedstawiono na rys. 1. Warto zwrócić uwagę, że cykl życia opakowań obejmuje fazy napełniania towarem (pakowania) oraz obrotu towarowego, co prowadzi do powiązania opakowania z systemem logistycznym dystrybucji towaru (większość opakowań towarzyszy towarom na pewnych etapach obrotu) [7]. Z tego względu LCA wykonywana dla opakowań sprawia dodatkowe trudności. Opakowania powinny być w LCA oceniane jako całość, przy uwzględnieniu wszystkich ich elementów, takich jak zamknięcia, etykiety itd. [8, 9]. Z uwagi na złożoność kryteriów oceny oraz dużą liczbę potrzebnych do obliczeń danych, obecnie do wykonywania LCA wykorzystuje się programy komputerowe. Najlepszym na rynku wydaje się program SimaPro firmy Pre Consultants [10].
Rys. 1. Główne fazy cyklu życia opakowań z uwzględnieniem etapów, na których opakowanie należy rozpatrywać łącznie z towarem [6]
2. Cel pracy
Na fali nowych trendów w produkcji opakowań związanych z wymaganiami ochrony środowiska pojawiają się pewne nadużycia. Niektóre przedsiębiorstwa w celach czysto komercyjnych nanoszą na opakowania oznaczenia wykorzystujące motywy budzące skojarzenia ekologiczne lub wręcz nieprawdziwe znaki czy teksty, które w dość oczywisty sposób działają na podświadomość klientów. W natłoku różnych, często sprzecznych, informacji trudno odróżnić rzetelny komunikat od chwytów marketingowych, a nawet świadomych nadużyć dobrej praktyki handlowej i produkcyjnej, mających na celu wprowadzenie w błąd konsumentów. Z tego względu do badań wytypowano torby handlowe.
W powszechnym mniemaniu za korzystną dla środowiska uważana jest torba wielokrotnego użytku, ponieważ jednak bywa ona produkowana z bardzo różnych materiałów – naturalnych (np. papieru, bawełny, lnu, juty) lub sztucznych (np. polietylenu, polipropylenu) – trudno obiektywnie wskazać, które jej typy stanowią najmniejsze obciążenie dla środowiska.
Celem zadania badawczego było wykorzystanie metody LCA do oceny wytypowanych opakowań przy użyciu programu SimaPro. Dokonując wyboru opakowań do badań LCA, wzięto pod uwagę możliwość porównania opakowań jednorazowego użycia z opakowaniami wielokrotnymi wykorzystywanymi do tych samych celów, a także różnorodność materiałów stosowanych do wytwarzania opakowań. Dlatego do badań wytypowano torby handlowe, które są w ostatnich latach przedmiotem dużego zainteresowania zarówno mediów, jak też organizacji ekologicznych [11].
3. Rodzaje toreb poddanych ocenie
W ramach LCA ocenione zostały torby wielokrotnego użycia z tworzyw sztucznych: folii polietylenowej i tkaniny polipropylenowej oraz bawełniana i papierowa (liczba rotacji określona na podstawie badań ankietowych), a także toby jednorazowe z folii polietylenowej oraz z polimerów biodegradowalnych. Do oceny cyklu życia wytypowano torby o zbliżonej nośności. Jednostką funkcjonalną służącą do efektywnego porównania różnych toreb było „przeniesienie 5 kg zakupów na odległość 500 m”. Rodzaje toreb, które zostały poddane ocenie, przedstawiono na rys. 2., a ich charakterystykę zamieszczono w tab. 1.
4. Metodyka badań
Metoda LCA polega na ocenie opakowania pod kątem różnych kryteriów ekologicznych dotyczących poszczególnych etapów jego cyklu życia. Jest narzędziem mogącym ukazać pełny obraz wpływu opakowania na środowisko, poczynając od pozyskiwania surowców potrzebnych do wytworzenia materiałów opakowaniowych, a kończąc na fazie odzysku lub unieszkodliwiania odpadów. Do oceny wykorzystano program holenderskiej firmy Pre Consultants o nazwie SimaPro 7.1, na który COBRO posiada pełną licencję. Do interpretacji list emitowanych substancji chemicznych wybrano metodę „ekowskaźników 99”, która daje możliwość oceny poszczególnych kategorii wpływów środowiskowych i umożliwia przeliczenie tych wpływów na kategorie szkód środowiskowych.
W ramach LCA torby zostały ocenione pod kątem następujących kategorii wpływów środowiskowych: czynniki rakotwórcze, emisje związków organicznych, emisje związków nieorganicznych, zmiany klimatu, promieniowanie, zniszczenia warstwy ozonowej, ekotoksyczność, zakwaszenie/eutrofizacja, wykorzystanie terenu, wykorzystanie surowców mineralnych, zużycie paliw kopalnych. Kategorie te zostały przeliczone na kategorie szkód środowiskowych, zgodnie ze schematem zaprezentowanym na rys. 3.
Cykl życia wszystkich toreb został podzielony na etapy z uwzględnieniem elementów, z jakich są one wykonane. Założone zostały również sposoby postępowania z torbami po zużyciu, z uwzględnieniem źródeł pochodzenia surowców do produkcji toreb, oraz polskie realia odzysku i unieszkodliwiania odpadów opakowaniowych.
W ostatnich latach szczególną uwagę zwraca się na efekt cieplarniany, który, jak podkreśla wielu naukowców, może bezpośrednio zagrozić znacznym obszarom kuli ziemskiej. Jest to zjawisko podwyższenia temperatury Ziemi spowodowane obecnością w atmosferze gazów cieplarnianych, takich jak: ditlenek węgla (CO2), para wodna, ozon (O3), freony (grupa chloro- i fluoropochodnych węglowodorów alifatycznych CFCs), metan (CH4), podtlenek azotu (N2O), halony (nazwa handlowa związków bromo-, fluoro- i chloropochodnych węglowodorów) itd. Z tego względu w ramach prac Zakładu Ekologii Opakowań COBRO podjęto badania wskaźników carbon footp
rint (ślad węglowy) wytypowanych opakowań. W tym celu wykorzystano wykonaną uprzednio ocenę cyklu życia, wybierając jednie wskaźnik GWP 100 (wpływ na globalne ocieplenie przez najbliższe 100 lat), który uwzględnia carbon footprint jako całkowitą sumę emisji gazów cieplarnianych wywołanych bezpośrednio lub pośrednio przez określone opakowanie i wyraża wynik w ekwiwalencie CO2. Przyjęta metoda obliczania ekwiwalentu CO2 została zaimplementowana w Protokole z Kioto, w opisie wskaźnika „Potencjał tworzenia efektu cieplarnianego” w przyjętym przedziale czasowym 100 lat – w skrócie GWP (100). W ocenie LCA wskaźnik ten wchodzi w skład metody CLM 2 Baseline 2000, bardzo popularnej metody badań LCA.
W związku z różnymi założeniami dotyczącymi obliczeń carbon footprint dla opakowań wykonanych z surowców odnawialnych, w pracy dla toreb jednorazowych z PLA (polilaktyd) zastosowano dwa warianty obliczeniowe. Pierwszy obejmuje obliczenia na podstawie danych zawartych w bazach danych programu SimaPro 7.1. Drugi, przyjęty dla celów naukowych, uwzględnia odliczenia emisji CO2 wynikające z procesu asymilacji tego gazu podczas procesów fotosyntezy zachodzących przy uprawie kukurydzy [12], z której wytwarzany jest PLA (konkretne wartości odliczeń na podstawie danych literaturowych [13]).
W badaniach LCA nie został uwzględniony nadruk na torbach, gdyż przedmiotem oceny była koncepcja torby jako opakowania wykonanego z określonego materiału, a nie torby jako nośnika reklamy. Dodatkowo w przypadku wytypowanych toreb proces nakładania farb oraz grubość nadruku mogą się znacząco różnić. Wyłączenie nadruków z granic oceny LCA wpłynęło na większą obiektywność wyników.
Uproszczone drzewa procesów ocenianych toreb zamieszczono na schem. 1.-5. Uwzględniono na nich przyjęte do obliczeń LCA warianty rotacji. Dla torby z folii polietylenowej (schem. 2.) uwzględniono wariant jednej rotacji (drzewo procesów zamieszczone na schem. 2. jest adekwatne do torby jednorazowej oraz torby wielokrotnego użycia).
5. Wyniki badań
Wyniki wykonanej dla toreb oceny cyklu życia zostały przedstawione na wykresach od 1. do 23. Im wyższy wynik wpływów/szkód środowiskowych, tym wyższy słupek na wykresie. (wersja drukowana miesiecznika Opakowanie)

6. Omówienie wyników
Jak wskazuje wykr. 1., wśród toreb wielokrotnego użycia największy wpływ środowiskowy (dla średniej liczby rotacji – dane uzyskane w badaniach ankietowych) we wszystkich kategoriach wykazuje torba papierowa, co wynika głównie z technologii produkcji papieru (kraft) i niewielkiej liczby rotacji. W porównaniu z torbami z tworzywa sztucznego torba bawełniana wykazuje większy wpływ środowiskowy w kategoriach: czynniki rakotwórcze, emisje związków nieorganicznych, zmiany klimatu, promieniowanie, zniszczenia warstwy ozonowej, ekotoksyczność, zakwaszenie/eutrofizacja, wykorzystanie terenu, wykorzystanie surowców mineralnych. Natomiast w kategorii zużycie paliw kopalnych wpływ torby bawełnianej jest najmniejszy wśród wszystkich ocenianych toreb.
Wykr. 2. przedstawia porównanie toreb wielokrotnych pod kątem różnych kategorii wpływów środowiskowych. Wynika z niego, że najwyższa wartość występuje w kategorii wykorzystanie terenu i dotyczy torby papierowej.
Jak wykazuje wykr. 3., największe wartości (dla średniej liczby rotacji) we wszystkich kategoriach szkód środowiskowych uzyskano dla torby papierowej. Dla bawełnianej duże wartości dotyczą szkód w zakresie zdrowia ludzkiego i jakości ekosystemu (zdecydowanie wyższe niż dla torby z folii polietylenowej i torby z tkaniny polipropylenowej). Natomiast w kategorii zużycie surowców kopalnych wynik jest niższy w porównaniu z innymi torbami.
Z zestawienia zamieszczonego na wykr. 4. wynika, że największe wartości skumulowanych szkód środowiskowych dotyczą torby papierowej. Są one większe niż te uzyskane dla torby jednorazowego użycia z folii polietylenowej. Następna w kolejności jest torba bawełniana, potem wielokrotna torba z folii polietylenowej, a na końcu (najmniejsze szkody) torba z tkaniny polipropylenowej.
Ciekawe dane zestawione zostały na wykr. 5.–7. Dokonano na nich porównania torby bawełnianej dla trzech wariantów rotacji, kolejno: z torbą z folii polietylenowej, papierową oraz z tkaniny polipropylenowej, również dla trzech wariantów rotacji. Okazuje się, że szkody środowiskowe w cyklu życia torby bawełnianej używanej 304 razy są podobne jak torby z folii polietylenowej używanej 9-krotnie i torby z tkaniny polipropylenowej używanej 33 razy. Szkody środowiskowe w cyklu życia torby bawełnianej używanej 76 razy są podobne jak w przypadku torby papierowej używanej 4-krotnie.
Porównanie torby bawełnianej dla trzech wariantów rotacji z torbą jednorazową z folii polietylenowej zamieszczono na wykr. 8. Torba jednorazowa wywołuje większe szkody środowiskowe we wszystkich kategoriach niż torba bawełniana dla trzech wariantów rotacji.
Zestawienie najbardziej znaczących dla środowiska procesów w cyklu życia wszystkich ocenianych toreb zamieszczono na wykr. 9.–16. Dla torby bawełnianej są to procesy związane z uprawą i zbiorem bawełny oraz energia ze spalania węgla w elektrowniach w procesach przetwarzania bawełny. Dla wielokrotnej torby z folii polietylenowej 80% wpływów wynika z produkcji granulatu polietylenowego w procesach przetwórstwa ropy naftowej. Dla torby papierowej procesy związane z uprawami leśnymi (produkcja papieru kraft jest dopiero na drugim miejscu). Dla torby z tkaniny polipropylenowej jest to produkcja tkaniny przy uwzględnieniu produkcji granulatu. W przypadku jednorazowej torby z folii polietylenowej największy wpływ środowiskowy wynika z produkcji granulatu polietylenowego w procesach przetwórstwa ropy naftowej. Dla jednorazowej torby z folii biodegradowalnej – wariant 50% PLA + polimer z surowców ropopochodnych – najbardziej znaczący jest również proces wytwarzania polimeru z ropy naftowej, a następnie uprawa kukurydzy. Dla jednorazowej torby z folii biodegradowalnej – wariant 80% PLA + polimer z surowców ropopo-
chodnych – najbardziej znaczącym procesem jest już uprawa kukurydzy, a następnie wytwarzanie polimeru z ropy naftowej. W przypadku jednorazowej torby z folii biodegradowalnej – wariant 100% PLA, najbardziej znaczące procesy to uprawa kukurydzy (27%) oraz wykorzystanie paliwa gazowego (około 10%). Jednocześnie dla tego wariantu surowca odnawialnego dwie trzecie wpływów środowiskowych wynikają z innych procesów.
Zbiorcze zestawienie wartości trzech kategorii szkód środowiskowych dla wszystkich ocenianych toreb (trzy warianty rotacji) zestawiono na wykr. 17. W celu weryfikacji metody „ekowskaźników 99”, na wykr. 18. takie samo zestawienie wykonano metodą ReCiPe (metoda, która zawiera podobne kategorie wpływów). Wyniki uzyskane dwiema metodami są porównywalne (podobne proporcje, chociaż nieco wyższe wyniki przy metodzie ReCiPe).
Na wykr. 19. dokonano porównania wszystkich ocenianych toreb pod kątem różnych kategorii wpływów środowiskowych (najwyższa wartość wpływu w danej kategorii przedstawiona jako 100%). Najwyższe wartości w różnych kategoriach wpływów uzyskano dla następujących rodzajów toreb:
n czynniki rakotwórcze – torba papierowa, 2 rotacje, następnie jednorazowa z folii biodegradowalnej, wariant 100% PLA,
n emisje związków organicznych – jednorazowa z folii polietylenowej, następnie torba z folii biodegradowalnej, wariant 50% PLA + polimer z surowców ropopochodnych,
n emisje związków nieorganicznych – torba papierowa, 2 rotacje, następnie bawełniana, 152 rotacje (około 50% wartości uzyskanej dla torby papierowej),
n zmiany klimatu – torba papierowa, 2 rotacje, następnie jednorazowa z folii biodegradowalnej, wariant 100% PLA,
n promieniowanie – torba papierowa, 2 rotacje, następnie jednorazowa z folii biodegradowalnej, wariant 100% PLA,
n zniszczenia warstwy ozonowej – torba papierowa, 2 rotacje, następnie jednorazowa z folii biodegradowalnej wariant 100% PLA,
n ekotoksyczność – torba papierowa, 2 rotacje, następnie jednorazowa z folii biodegradowalnej, wariant 100% PLA (około 45% wartości uzyskanej dla torby papierowej),
n zakwaszenie/eutrofizacja – torba papierowa, 2 rotacje, następnie jednorazowa z folii biodegradowalnej, wariant 100% PLA,
n wykorzystanie terenu – torba papierowa 2 rotacje, następnie jednorazowa z folii biodegradowalnej, wariant 100% PLA (około 40% wartości uzyskanej dla torby papierowej),
n wykorzystanie surowców mineralnych – jednorazowa torba z folii biodegradowalnej wariant 100% PLA, następnie papierowa, 2 rotacje,
n zużycie paliw kopalnych – jednorazowa torba z folii polietylenowej, następnie jednorazowa torba z folii biodegradowalnej, wariant 50% PLA + polimer z surowców ropopochodnych.
Zestawione w sposób punktowy na wykr. 20. porównanie średnich ważonych wartości kategorii wpływu dla metody „ekowskaźników 99” dla wszystkich ocenianych rodzajów toreb wskazuje, że największe wartości dotyczą torby papierowej, 2 rotacje dla kategorii wykorzystanie terenu oraz dla torby jednorazowej z folii polietylenowej w kategorii zużycie paliw kopalnych.
Porównanie procentowych wartości trzech kategorii szkód środowiskowych dla wszystkich ocenianych toreb (wykr. 21.) wykazało, że torba papierowa, 2 rotacje, wypadła najgorzej pod względem dwóch szkód środowiskowych: życie ludzkie i jakość ekosystemu, natomiast największe szkody związane ze zużyciem surowców wynikają ze stosowania torby jednorazowej z folii polietylenowej. Na wykresie widoczne jest również, że użycie torby wykonanej z PLA – surowca odnawialnego – w kategorii wykorzystania surowców jest korzystniejsze niż torby wielokrotnego użycia z folii polietylenowej.
Podobne wyniki ilustruje wykr. 22., na którym skumulowane kategorie szkód środowiskowych przedstawione zostały w sposób punktowy jako średnie ważone wartości kategorii szkód dla metody „ekowskaźników 99”.
Na wykr. 23. dokonano porównania wszystkich ocenianych toreb. Najwyższe wartości szkód środowiskowych, podobnie jak na wykr. 20. i 21., wynikają ze stosowania torby papierowej, 2 rotacje, prawie na tym samym poziomie kształtują się następnie wyniki dla wszystkich toreb jednorazowego użycia. W zestaw
ieniu najlepiej wypadły torby wielokrotnego użycia. W przypadku toreb jednorazowego użycia wyraźnie widać, że wraz z dodawaniem surowca odnawialnego zmniejsza się wpływ kategorii szkód – wykorzystanie surowców, ale za to zwiększa się wpływ kategorii szkód – jakość ekosystemu.
7. Podsumowanie
Jak wynika z przeprowadzonej oceny, największy wpływ na środowisko jest związany z cyklem życia torby papierowej. Wysoka wartość to efekt małej liczby rotacji takiej torby i wpływu na środowisko dużych obszarów leśnych potrzebnych do uzyskania masy celulozowej przy uwzględnieniu czasu wzrostu drzew nadających się do przerobu.
Wpływ ten można znacznie zmniejszyć przez działania konsumentów polegające na zwiększeniu liczby rotacji. Wykr. 6. pokazuje, że 4-krotne użycie torby papierowej wywiera wpływ podobny jak 76-krotne użycie torby bawełnianej.
Oceniana torba bawełniana (rotacja: 152) z uwagi na znaczną masę (gruba tkanina, wzmocnienia, zamek błyskawiczny, nici) w ocenie nie wypadła najlepiej, chociaż jej oddziaływanie jest znacznie mniejsze niż papierowej. Wynika to ze znaczącego wpływu na środowisko samej uprawy bawełny, dużych ilości zużywanej przy tym wody oraz środków ochrony roślin itp.
Podczas produkcji bawełny pod uwagę wziąć należy niekorzystne czynniki oddziaływania na środowisko naturalne związane z:
n dużą ilością wody zużywanej do nawaniania upraw, a prawie cały obszar upraw bawełny jest sztucznie nawadniany (bawełnę uprawia się w obszarach, na których woda jest zasobem limitowanym),
n wymaganym przy uprawie wysokim zużyciem środków ochrony roślin, środków chwastobójczych, inhibitorów wzrostu roślin i defoliantów (nasilone zużycie, gdy uprawa bawełny stanowi monokulturę),
n zużyciem gleby wynikającym ze sztucznego nawadniania i monokultury (pogorszenie jej jakości),
n zachwianiem równowagi w różnorodności biologicznej i siedliskowej, co wynika z wysokiego zużycia zasobów środowiskowych i monokultury (niekorzystny wpływ na różnorodność biologiczną, dostępność siedlisk i stabilność biologiczną).
Znaczenie tych zagrożeń jest zmienne w zależności od techniki produkcji rolnej, intensywności upraw bawełny i wrażliwości swoistej miejsca uprawy.
Torba bawełniana jest porównywalna z torbą z folii polietylenowej używaną 4–5 razy. Natomiast jest ona bezkonkurencyjna, jeśli chodzi o ważny czynnik środowiskowy: zużycie paliw kopalnych. Wpływ środowiskowy w tej kategorii wynika z faktu, iż składa się ona z elementów z tworzywa sztucznego (wzmocnienie, zamek błyskawiczny, nici).
W przeprowadzonej ocenie torba wielokrotnego użycia z folii polietylenowej wypadła dobrze. Jej wpływ na jakość ekosystemu jest znikomy, natomiast największy wpływ wynika ze zużycia paliw kopalnych. Dobra ocena jest wynikiem przyjętej, dosyć wysokiej, bo wynoszącej 9, średniej liczby rotacji, która to wartość została ustalona na podstawie badań ankietowych. Wpływ środowiskowy związany z cyklem życia torby polietylenowej jest wrażliwy na liczbę rotacji. Już przy czterech staje się ona mniej korzystna niż bawełniana, a przy jednej rotacji (co często się zdarza z uwagi na rozdarcie folii podczas wkładania zakupów o ostrych krawędziach lub dużej masie), wynik dla tej torby jest najgorszy [14].
Torba z tkaniny polipropylenowej wypadła w ocenie bardzo dobrze. Ocena taka jest wynikiem przyjętej dosyć wysokiej, wynoszącej 66, średniej liczby rotacji, która to wartość została ustalona na podstawie badań ankietowych. Podobnie jak w przypadku innych toreb liczba rotacji wpływa na wynik LCA. Należy również podkreślić, że wytrzymałość torby z tkaniny polipropylenowej jest zdecydowanie niższa niż torby bawełnianej.
Wpływ na środowisko toreb jednorazowego użycia jest zdecydowanie większy niż jednokrotnych. Dla wszystkich toreb jednorazowych wpływ ten jest porównywalny, bez względu na rodzaj wykorzystanego surowca [1]. Dla torby z folii polietylenowej największe szkody wynikają z wykorzystania surowców kopalnych, nieodnawialnych. W przypadku torby wykonanej całkowicie z surowca odnawialnego – kukurydzy – największy wpływ mają procesy związane z jej uprawą.
LITERATURA
[1] Żakowska H., Nowakowski K.: Opracowanie założeń do wykonywania w Polsce LCA (Analiza Cyklu Życia) dotyczących opakowań dla wytypowanych grup produktów w oparciu o normy PN-EN ISO, COBRO, 2004.
[2] Żakowska H.: Wytyczne do wykonywania analizy cyklu życia (LCA) opakowań i ograniczenia tej metody, „Opakowanie” nr 11/2004, 20–23.
[3] Żakowska H.: Wykorzystanie metody LCA do oceny ekologicznej opakowań wytypowanych grup towarów, COBRO, 2008.
[4] PN-EN ISO 14040: 2006 Zarządzanie środowiskowe – Ocena cyklu życia – Zasady i struktura.
[5] Strategia wdrażania w Polsce zintegrowanej polityki produktowej, dokument przyjęty przez Komitet Europejski Rady Ministrów w dniu 25 lutego 2005 r., Ministerstwo Środowiska, luty 2005 [www.mos.gov. pl/sipw/zintegrowana_polityka_produktowa/strategia_ZPP.pdf].
[6] Żakowska H.: Systemy recyklingu odpadów opakowaniowych w aspekcie wymagań ochrony środowiska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008.
[7] CR 13910: 2000 Packaging – Report on criteria and methodologies for life cycle analysis of packaging.
[8] Lewandowska A., Foltynowicz Z., Podleśny A.: Ocena Cyklu Życia (LCA) – zastosowania, „Problemy Ekologii” nr 3/2004.
[9] Foltynowicz Z., Lewandowska A., Borowska W.: Ocena ekologiczna wybranych opakowań do kremów, „Ważenie Dozowanie Pakowanie” nr 2/2006.
[10] Kowalski Z., Kulczycka J., Góralczyk M.: Ekologiczna ocena cyklu życia procesów wytwórczych (LCA), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
[11] Żakowska H., Ganczewski G., Nowakowski K., Kilanowski M.: Przeprowadzenie ekologicznej oceny cyklu życia (LCA) toreb wielokrotnego użytku, Raport końcowy, praca na zlecenie MŚ, 2010.
[12] Narayan R.: LCA: How to report on the carbon and environmental footprint of PLA, 1st PLA World Congress, Munich 9–10.09.2008.
[13] Improved Eco Credentials for PLA, „Bioplastics Magazine”, No 6/2010, p. 8.
[14] Żakowska H., Ganczewski G.: Environmental trends in packaging. LCA and „carbon footprint” for selected types of consumer bags, [w:] CURRENT TRENDS IN COMMODITY SCIENCE. „Environmenal and Market Research, Zeszyty Naukowe UE w Poznaniu” 216/2011, red. Foltynowicz Z., Witczak J., Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011, 79-88.
[15] Żakowska H., Ganczewski G., Nowakowski K.: Badania cyklu życia (LCA) wybranych opakowań, „Zeszyty Naukowe Szkoły Wyższej Almamer”, 2012, 2 (66), 93-106.
