1. Potrzeba tworzenia systemów ostrzegania przed zagrożeniami
Cechami współczesnej rzeczywistości są narastające ryzyko i zwiększająca się niepewność, wyrażające się narastaniem różnych zagrożeń. A. Kukliński twierdzi, że: „XXI jest wiekiem globalnego ryzyka i uniwersalnej niepewności”[1]. Wiąże się to z faktem, że nieodłącznym atrybutem każdego, kto włączony jest w jakiekolwiek formy współczesnego życia społecznego, jest zagrożenie, że istniejące relacje organizacyjne oraz aktualnie realizowane lub zaplanowane do realizacji procesy mogą ulec zaburzeniom lub zostać zerwane.
Zagrożenia są generowane w różnych obszarach współczesnej rzeczywistości, której cechami są: znaczna zmienność, narastająca dynamika, naruszana stabilizacja w strukturach, narastające napięcia grożące zerwaniem relacji funkcjonalnych lub strukturalnych. Badanie, poszukiwanie i identyfikacja zagrożeń dotyczą różnych dyscyplin w naukach społecznych: zarządzania, ekonomii, socjologii, bezpieczeństwa, obronności i in. Liczną grupę zagrożeń można wskazać w obszarze ekologii i związanego z tym problemu zanieczyszczenia środowiska wywołanego m.in. niewłaściwą gospodarką opakowaniami i odpadami. Wydaje się, że niewystarczająco docenianym obszarem dotyczącym analizy zagrożeń współczesnego przedsiębiorstwa, które często skupiają się na zagrożeniach ekonomicznych, jest obszar opakowań i łączący się z nim problem odpadów – ok. 30% odpadów to opakowania. Problem opakowań i odpadów opakowaniowych reguluje „Ustawa o opakowaniach …”[2], szersze informacje na ten temat można znaleźć również w opracowaniach H. Żakowskiej [3], M. Gwiazdowicza i M. Sobolewskiego [4],
M. Kojder [5], M. Górskiego i K. Rynkiewicz [6].
Na pierwszy rzut oka wydaje się, że przeciwdziałanie zagrożeniom wynikającym z gospodarki odpadami powinno rozwiązać właściwie zorganizowane zarządzanie ryzykiem. Systemowe zarządzanie ryzykiem jest rozbudowane metodologicznie i instytucjonalnie, wsparte solidną teorią matematyczną i do niedawna dawało skuteczne narzędzia analityczne oraz prognostyczne. Z racji coraz głębszych powiązań różnych dziedzin życia społecznego i ekonomicznego, obserwowanych we współczesnej gospodarce światowej, rozwinęła się nowa dziedzina Risk Management [7]. Zarządzanie dotyczy rozpoznawania rodzaju ryzyka, z jakim firma może mieć do czynienia, jego pomiaru i kontrolowania. Zasadą jest to, że o zarządzaniu ryzykiem można mówić tylko wtedy, gdy ryzyko może zostać skwantyfikowane [8]. Procesy zarządzania ryzykiem zostały unormowane w Polskich Normach [9].
Istota kontrolowania ryzyka polega na maksymalizowaniu zakresu zagadnień, w odniesieniu do których jesteśmy w stanie choćby w pewnym stopniu przewidzieć skutki zdarzeń oraz minimalizowaniu tych obszarów, gdzie związki przyczynowo-skutkowe pozostają poza kontrolą i są nam nieznane [10].
Przegląd literatury wskazuje, że znane są różne metody, które teoretycznie i praktycznie powinny pozwolić właściwie i racjonalnie ocenić poziom zagrożeń przedsiębiorstwa. Należą do nich przede wszystkim metody analizy ryzyka (A. Fierla [11], J. Tuczko [12]), jak również metody zarządzania ryzykiem (S. Kasiewicz [13], Z. Krysiak [14], J. Monkiewicz i L. Gąsiorkiewicz [15],
J. Bizon-Górecka [16], [17], E. Urbanowska-Sojkin [18], J. Kotyński [19], J. Burzyński i I. Kłósk [20], B. R. Kuc [21]) i in.
Analiza wymienionych prac wskazuje, że od strony analitycznej, metodologicznej, jak również technologicznej – zagadnienia poszukiwania informacji, ich analizy, oceny i wartościowania są opracowane, a obliczeniowo wykonalne, dając tym samym możliwość wyszukiwania i zbierania, obiektywnej analizy oraz oceny informacji o zagrożeniach.
W przedsiębiorstwach, urzędach i innych organizacjach podjęte zostały już działania zapobiegawcze, gdzie oprócz zwiększenia ostrożności szeroko wprowadzono metody zarządzania ryzykiem. Powstały wyspecjalizowane instytucje, organizowane są konferencje tematyczne, opracowywane są publikacje, zaczynają funkcjonować specjalistyczne portale internetowe. W skali kraju wprowadzono liczne zabezpieczenia normatywne i proceduralne, których wyrazem jest m.in. Polska Norma do całościowego zarządzania ryzykiem w organizacji [22] oraz utworzenie na różnych szczeblach wyspecjalizowanych instytucji i komórek organizacyjnych, zajmujących się problematyką zarządzania ryzykiem. Przykładem tego jest Stowarzyszenie Zarządzania Ryzykiem POLRISK [23] oraz obecność na krajowym rynku ponad 340 wyspecjalizowanych agencji doradczych. Dalszy przykład to nadanie rangi ustawy problematyce audytu wewnętrznego w jednostkach sektora finansów publicznych [24] czy też zawarcie odpowiednich zapisów w ustawie o rachunkowości [25]. Kolejnym przykładem jest ustawa o zarządzaniu kryzysowym [26] organizująca krajowy system zarządzania kryzysowego we wszystkich obszarach sektora publicznego. Następnym jest rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 24 września 2012 roku [27], definiujące istotę zarządzania ryzykiem w instytucjach finansowych, w tym nakładające obligatoryjny obowiązek informowania klientów o ryzyku. Poza tym ustawowo obowiązek zarządzania ryzykiem narzucają: ustawa Prawo bankowe [28], ustawa o działalności ubezpieczeniowej [29], Kodeks spółek handlowych [30], wytyczne Ministra Finansów w zakresie planowania i zarządzania ryzykiem [31], komunikat Ministra Finansów w sprawie standardów kontroli zarządczej dla sektora finansów publicznych [32], wytyczne Ministra Finansów w zakresie samooceny kontroli zarządczej dla jednostek sektora finansów publicznych [33]. Szczegółowym dokumentem jest wydany przez Ministerstwo Finansów „Podręcznik wdrożenia systemu zarządzania ryzykiem w administracji publicznej w Polsce” [34]. Poza tym na świecie działają liczne organizacje międzynarodowe, kompleksowo zajmujące się szeroko pojętą problematyką zarządzania ryzykiem: FERMA [35], COSO [36], IRM [37], AIRMIC [38], RIMS [39], IFRIMA [40], SRA [41], Institute of Internal Auditors [42] i inne.
Jednym z warunków skuteczności zarządzania jest świadomość zagrożeń. Wypowiadając się na ten temat B. R. Kuc zaleca nazwanie zagrożeń po imieniu [43]. Chociaż termin „zagrożenie” jest intuicyjnie zrozumiały i powszechnie używany, możliwe są różne jego interpretacje. „Słownik języka polskiego” [44] podaje następującą definicję: „sytuacja lub stan, które komuś zagrażają, lub w których ktoś czuje się zagrożony”, a także „ktoś, kto stwarza taką sytuację”. Do interpretacji rzeczownika „zagrożenie” używa się więc w słowniku czasownika „zagrażać”, który może mieć (według tegoż słownika) dwa znaczenia: 1) „postraszyć kogoś, aby zmusić go do określonego zachowania”; 2) „stać się dla kogoś lub czegoś realnym niebezpieczeństwem”. Systemowa interpretacja pojęcia zagrożenia dotyczy mechanizmu, który może spowodować, że rozważany system opuści stan, w którym się obecnie znajduje (np. stan zadowalający, czyli stan zadowalającego działania) i przejdzie do stanu mniej zadowalającego, np. przestanie funkcjonować zadowalająco lub zacznie funkcjonować mniej zadowalająco. Mechanizm zagrożenia może wynikać z sytuacji zewnętrznej (zagrożenie zewnętrzne) lub z samego systemu (zagrożenie wewnętrzne). Zagrożenia wywołane działaniem sił natury bądź działaniem ludzkim powodują, że maleje poczucie bezpieczeństwa.
Gospodarowanie opakowaniami i odpadami opakowaniowymi wymaga realizacji kosztownych przedsięwzięć; generuje także zagrożenia, które mogą grozić poważnymi konsekwencjami, a nawet doprowadzić do utraty płynności finansowej. Powoduje to konieczność prowadzenia prac teoretycznych i badawczych nad problemami zapobiegania zagrożeniom, w tym systemów wczesnego ostrzegania o nadmiernych zagrożeniach. We współczesnej rzec
zywistości dotyczy to podstawowej jednostki, kształtującej zmiany i rozwój współczesnego systemu ekonomicznego, jaką jest przedsiębiorstwo.
2. Opakowania i odpady w działalności przedsiębiorstwa
Przedsiębiorstwo to jednostka gospodarcza, która na podstawie posiadanych zasobów czynników wytwórczych prowadzi działalność w celu osiągnięcia zysku, polegającą na sprzedaży wytworzonych lub kupionych towarów i usług [45]. Jest to samodzielna jednostka gospodarcza wyodrębniona pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym [46]. Czynnikiem organizującym tę działalność jest przedsiębiorca, który zatrudnia czynniki produkcji, kieruje produkcją i ponosi ryzyko. Produkcja jest procesem, w wyniku którego następuje przetwarzanie czynników produkcji na wyroby i usługi konsumpcyjne oraz inwestycyjne. Aby proces ten mógł zaistnieć, organizujący go producent musi zdobyć odpowiednie nakłady na rynku czynników produkcji, płacąc za nie posiadaczom tych czynników i ponosi określone koszty związane z produkcją. Są to wydatki m.in. na zakup ziemi, surowców, budynków, energii, maszyn, siły roboczej i ochronę środowiska.
Koszty są podstawą rachunku rentowności produkcji, bowiem porównanie kosztów wytworzenia produktu z ceną i wielkością sprzedaży umożliwia określenie zysku producentów. W konkurencyjnej gospodarce rynkowej producent ma ograniczony wpływ na cenę produktu, co oznacza, że chcąc maksymalizować zysk z prowadzonej działalności musi minimalizować koszty wytworzenia określonej wielkości produkcji. Znaczącymi składnikami kosztów przedsiębiorstwa są koszty ponoszone na zakup opakowań wytwarzanych produktów oraz pozbycie się odpadów poprodukcyjnych i minimalizowanie emisji do otoczenia szkodliwych substancji. Odpady oznaczają każdą substancję lub przedmiot, których posiadacz pozbywa się, zamierza się pozbyć lub do ich pozbycia się jest obowiązany. Odpady obejmują stałe lub ciekłe odchody i niewykorzystane resztki powstające w wyniku procesów produkcyjnych lub działalności bytowej człowieka, często możliwe do utylizacji w innych gałęziach gospodarki, ale również takie, które są nieprzydatne w określonym miejscu i czasie. Są to części surowca, resztki pozostające, odpadające przy wytwarzaniu produktu, często zużywane jako surowiec do produkcji ubocznej.
Opakowanie oznacza wszystko, czym dana rzecz jest opakowana. Spełnia wiele koniecznych funkcji, m.in.: ułatwia (umożliwia) transport, chroni przed zanieczyszczeniami, ułatwia (umożliwia) dostęp do zawartości, umożliwia zachowanie cech towaru zgodnych z przeznaczeniem, zapewnia względy estetyczne.
Funkcje spełniane przez opakowania i gospodarkę odpadami w działalności przedsiębiorstwa są źródłem kosztów, które mogą przesądzić o jego rentowności i wskazują na konieczność uwzględnienia tych zagadnień w problematyce ostrzegania o zagrożeniach. Dodatkowym czynnikiem wskazującym na tę potrzebę jest przejście do gospodarki zrównoważonej.
Rodzaj, ilość i proporcje czynników produkcji wykorzystywanych do wytworzenia danego dobra określają obowiązującą technologię produkcji, która może być bardziej lub mniej rozwinięta, a tym samym wytwarzająca różne ilości odpadów i przez to stwarzająca różny poziom zagrożenia dla środowiska. Rzutuje to na kształtowanie kosztów przedsiębiorstwa wynikających z gospodarowania odpadami. Działalność gospodarcza przynosi zamierzone efekty w postaci wytworzonych dóbr i usług, ale także tzw. efekty zewnętrzne w postaci szkodliwych substancji stałych, ciekłych i gazowych, które przedostają się do środowiska, powodując jego zniszczenie.
3. Charakterystyka gospodarki materiałowej
W XX wieku rozwój gospodarczy był uzależniony od energii wytwarzanej na bazie paliw kopalnych, co wiązało się z wykorzystaniem ogromnej ilości surowców, np.:
n zużycie dzienne ropy naftowej w 1900 r. wynosiło kilka tysięcy baryłek; w 1997 r. 72 mln baryłek;
n zużycie metali w latach 1920-1950 wzrosło dwukrotnie, a w drugiej połowie XX wieku czterokrotnie, osiągając poziom 1,2 mld ton;
n zużycie papieru w drugiej połowie XX wieku wzrosło sześciokrotnie do poziomu 281 mln ton;
n produkcja tworzyw sztucznych w 1900 r. była prawie nieznana, a w 1995 r. osiągnęła poziom 131 mln ton;
n w 1900 r. wykorzystywano 20 naturalnie występujących pierwiastków, pod koniec XX wieku – 92 [47].
Szybki rozwój społeczny zachodniego świata, wyrażony podniesieniem poziomu życia 1/3 ludności świata w postaci pełnego zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych, osiągnięto stosując model gospodarki ukształtowany w XIX i XX w., opartej na paliwach kopalnych. Model ten ukierunkowany na motoryzację, wytwarzanie masowe wyrobów jednorazowego użytku, wymagające produkcji różnorodnych opakowań w skali proporcjonalnej do ilości wyrobów, wytwarza ogromne ilości odpadów. Konsumpcyjny model społeczeństwa powoduje nadmierne zużycie materiałów, coraz większą ich złożoność pod względem składu chemicznego i struktury. Utrudnia to w coraz większym stopniu recykling, powoduje zanieczyszczenie środowiska naturalnego oraz gwałtowny wzrost ilości odpadów i śmieci.
Wzrost konsumpcji nastąpił wyraźnie po II wojnie światowej, kiedy producenci sprzętu wojskowego przestawili się na produkcję dóbr konsumpcyjnych. Wzrost ten neutralizuje oszczędności materiałowe wynikające z wprowadzenia nowych technologii. Według szacunków naukowców z University of British Columbia, gdyby zużycie materiałów na świecie było na poziomie Stanów Zjednoczonych, to powierzchnia lądów Ziemi musiałaby być trzykrotnie większa, aby zaopatrzyć ludność w zasoby i wchłonąć powstające odpady. Materiały stanowią 44% wagi zużywanych zasobów w Stanach Zjednoczonych, 58% w Japonii i 68% w Niemczech. Poziom zużycia materiałów jest szczególnie szkodliwy dla lasów. Popyt na drewno i jego produkty – tarcicę, tekturę, opakowania, papier gazetowy – stwarza zagrożenie dla ponad 70% dziewiczych lasów świata. Zdrowe lasy zapobiegają erozji gleby, przechowują wodę, regulują opady, są siedliskiem wielu gatunków roślin i zwierząt. Niszczycielski i trwały wpływ na środowisko ma wydobycie minerałów i rud metali oraz tzw. skrywki w postaci ziemi, kamieni itp., bowiem tylko bardzo mała część urobku jest użyteczna, np. na 1 tonę uzyskanej miedzi przypada ok. 110 ton rudy i tyle samo skrywki. Oznacza to, że odpady stanowią zdecydowaną większość wydobywanej rudy. Odsetek rud stających się odpadami bez uwzględnienia skrywki w 1995 r. wynosił: dla żelaza – 60%; miedzi – 99%; ołowiu –97,5%; aluminium – 70%. Eksploatacja złóż powoduje większe przemieszczanie mas ziemi niż w wyniku procesów naturalnych.
Górnictwo zużywa wiele toksycznych chemikaliów w celu oddzielenia metalu od rudy. Toksyczny produkt odpadkowy tego procesu jest wyrzucany do rzek i jezior, powodując dewastację środowiska w postaci wymierania ryb, skorupiaków, krokodyli, żółwi, a także możliwość zmiany koryta cieków wodnych i przedostawanie się zatrutych wód do gruntów. Składowanie odpadów toksycznych jest również niebezpieczne, bowiem notuje się przypadki awarii zbiorników i wycieki toksycznych substancji.
Nieczynne kopalnie są źródłem zanieczyszczeń cieków wodnych przez wiele dziesięcioleci od zakończenia eksploatacji. Działalność przemysłowa w XX wieku spowodowała przedostanie się do środowiska naturalnego milionów ton ołowiu, cynku i miedzi. Przemysłowa emisja ołowiu jest 27-krotnie większa od naturalnej, powodując ogromne zniszczenia środowiska; np. w byłym ZSRR w promieniu 15 km od hut ołowiu nie ma żadnej roślinności. Ołów jest neurotoksyną, hamującą rozwój umysłowy. Wykorzystywana w przemyśle wydobywczym rtęć i jej związki, oddziałujące na system nerwowy i nerki, działają również rakotwórczo.
Produkcja cementu wykorzystywanego w budownictwie, w tym do budowy obiektów przemysłowych i infrastruktury, jest źr
ódłem ok. 5% światowej emisji związków węgla. Syntetyczne chemikalia docierają do najdalszych zakątków świata, a po dostaniu się do środowiska wymykają się spod kontroli. Przykłady: chloro- i fluoropochodne węglowodorów będące przez długi czas podstawą czynników chłodniczych i rozpuszczalników mają niszczący wpływ na ozon, używane w rolnictwie pestycydy w 85-90% nie docierają do celu, lecz rozprzestrzeniają się w powietrzu, wodzie i glebie. Wiele syntetycznych chemikaliów nie tylko łatwo się rozprzestrzenia, ale także wykazuje wielką trwałość, np. związki organiczne wchodzące w skład izolacji przewodów elektrycznych i pestycydów pozostają aktywne w środowisku przez długi czas po spełnieniu swoich funkcji użytkowych. Przedostają się łańcuchem pokarmowym do organizmów zwierząt i ludzi, gdzie kumulują się w tkance tłuszczowej zagrażając z opóźnieniem zdrowiu i życiu. Dodatkowym zagrożeniem jest fakt, że 95% chemikaliów obecnych w środowisku odznacza się niedostateczną informacją o ich oddziaływaniu na zdrowie.
Wydobywanie i przetwarzanie surowców degraduje środowisko również pośrednio, pochłaniając ogromne ilości energii wytwarzanej w wyniku spalania paliw kopalnych, przyczyniając się do zmiany klimatu.
Podczas spalania paliw kopalnych takich jak ropa naftowa czy węgiel kamienny i brunatny produkowana jest duża ilość dwutlenku węgla, którego 75% trafia do atmosfery. Spore ilości metanu wydzielane są w oczyszczalniach ścieków i na wysypiskach śmieci, a także emitowane w procesach przemysłowych. Mogą stanowić źródło ekologicznej energii. Freony były wykorzystywane na dużą skalę do produkcji aerozoli, jako gaz chłodniczy w lodówkach i chłodziarkach oraz do produkcji różnych tworzyw sztucznych. Okazało się jednak, że związki te powodują zanikanie warstwy ozonowej, chroniącej nas przed promieniowaniem ultrafioletowym. W 1995 r. wiele państw wycofało się i zabroniło produkcji freonów. Zagrożenie z ich strony jednak długo pozostanie, ponieważ związki te są trudno rozkładalne i długo pozostają w atmosferze (ok. 130 lat). Tlenek azotu w naturalny sposób jest produkowany przez rośliny. Jednak jego dużym źródłem są samochody, przemysł oraz nawozy. Wszystkie te gazy: dwutlenek węgla, metan, freony, tlenek azotu, a także ozon przyczyniają się do powstania tzw. efektu cieplarnianego. Zagrożenia płynące z efektu cieplarnianego to wzrost średniej temperatury ziemi, ulewne deszcze, powodzie, susze i pożary. Bardzo ucierpieć może na tym rolnictwo – do tej pory żyzne i dobre do upraw tereny mogą zmienić się w nieużytki rolne. Podniesienie się poziomu oceanu światowego powoduje, że coraz groźniejsze stają się takie zjawiska jak fala tsunami, topnienie lądolodów Grenlandii i Antarktydy oraz lodowców na całej kuli ziemskiej. Wiele państw na świecie podpisało międzynarodowe umowy dotyczące ograniczenia emisji tych gazów szklarniowych.
Zwiększona produkcja przyswajalnych przez rośliny związków azotu powoduje wzrost urodzajności ziemi, ale przyrost zużycia rozkłada się nierównomiernie, wzmacniając jedne gatunki kosztem innych, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia różnorodności roślinnej. Przedostawanie się nawozów do cieków wodnych jest przyczyną plenienia się alg, wodorostów i glonów w różnych akwenach; pobierają one z wody wielkie ilości tlenu zabijając faunę wodną, m.in. ryby i krewetki.
Większość odpadów przemysłowych jest wyrzucana na dzikich wysypiskach i do morza. Jedna czwarta mieszkańców Rosji żyje w rejonach o poziomie zanieczyszczenia środowiska dziesięciokrotnie większym od normy. W Stanach Zjednoczonych ok. 40 tysięcy wysypisk uznano za niebezpieczne. Odpady osiedlowe w krajach rozwijających się są wyrzucane na podmiejskie wysypiska i stanowią siedlisko gryzoni i robactwa roznoszącego zarazki. Tam, gdzie są one zakopywane i spalane (w krajach uprzemysłowionych), są również niebezpieczne dla środowiska – przenikające do gruntu szkodliwe substancje zanieczyszczają wody gruntowe. Procesy gnilne produkują metan, silnie oddziałujący na efekt cieplarniany. Spalarnie odpadów są źródłem emisji rtęci, zwiększają emisje szkodliwych toksyn i koncentrują je w pozostałościach procesu spalania.
Gdyby na całym świecie wprowadzono gospodarkę o poziomie materiałochłonności gospodarki Stanów Zjednoczonych, to zużycie materiałów i zniszczenie środowiska wzrosłoby 7-krotnie.
Główne zagrożenia dla oceanów – rybołówstwo, zanieczyszczenie i degradacja środowiska, wprowadzenie obcych gatunków, zmiana klimatu – są w znacznej mierze spowodowane działalnością człowieka i mają charakter synergetyczny. Rybołówstwo drastycznie zmieniło morski łańcuch pokarmowy i całe rejony podwodnego środowiska. Strefa brzegowa rozpada się pod presją nieustannej degradacji, gdyż wody przybrzeżne są traktowane jako zbiornik odpadów. Nadmierna eksploatacja, niszczenie stref buforowych i rosnące zanieczyszczenia duszą faunę morską. Takie zakłócenie ekosystemu morskiego sprzyja inwazji obcych gatunków i przyczynia się do zmian klimatu.
Według FAO, w 11 z 15 najważniejszych łowisk oraz w 70% głównych gatunków ryb osiągnięto lub przekroczono granice wielkości połowów. Sprzęt i metody połowów są tak wydajne, że odławiane są całe populacje ryb na łowiskach w różnych częściach świata. Przełowienie stwarza zagrożenie biologiczne dla oceanów, powodując zubożenie zróżnicowania genetycznego, przez co utrudnia dostosowywanie się do zmian w środowisku.
Stosowane metody połowowe prowadzą nie tylko do nadmiernej eksploatacji i marnotrawstwa zasobów ryb, ale także wyrządzają szkody w środowisku w postaci zatrucia substancjami chemicznymi, stosowanymi do odłowów. Innym zagrożeniem dla środowiska jest trałowanie dna morskiego, niszczące florę i faunę denną i powodujące zaburzenie gatunków. Dwie trzecie największych miast świata jest usytuowanych na wybrzeżach morskich, co doprowadziło do zniszczenia nadmorskich traw w ogromnej skali.
Wody morskie są w 44% zanieczyszczane ze śródlądowych cieków wodnych. W 33% zanieczyszczenia są nanoszone przez wiatry wiejące od lądu. Nadmierny napływ substancji odżywczych sprawił, że niektóre wody przybrzeżne są wyraźnie chore, pokryte grubą warstwą alg. Kwitnąca alga nie przepuszcza promieni słonecznych, pochłania z wody tlen i zakłóca dynamikę łańcucha pokarmowego, prowadząc do powstawania biologicznie martwych stref (np. Zatoka Meksykańska). Syntetyczne związki organiczne stosowane m.in. w produkcji przewodów elektrycznych, środkach ochrony roślin, przemyśle okrętowym przedostają się do organizmów wielu gatunków zwierząt w łańcuchu pokarmowym, w tym ludzi, powodując osłabienie systemu immunologicznego.
Innym zagrożeniem oceanów – spuścizną ery przemysłowej – jest skażenie metalami ciężkimi. Stężenie rtęci w wodach Bałtyku wzrosło w ciągu ostatnich 50 lat 5-krotnie, głównie na skutek opadających emisji ze spalania paliw kopalnych. Podobnie jest w wodach Wielkich Jezior w Stanach Zjednoczonych.
Nadwyrężone środowisko wodne jest bardziej narażone na inwazje obcych gatunków, które stanowią globalny problem ekologiczny i ekonomiczny. Gatunki morskie są niezwykle uczulone na zmiany temperatury, dlatego też dużym zagrożeniem są dla nich zmiany warunków klimatycznych i atmosferycznych, np. uszkodzenie ozonosfery nad Antarktydą powoduje wzrost promieniowania ultrafioletowego tamtejszych wód, wpływając na proces fotosyntezy i rozwój fitoplanktonu i makroalg, zaburzając funkcjonowanie łańcucha pokarmowego oraz rozwój krabów, krewetek i niektórych ryb.
Zmiany klimatu wywołane działalnością człowieka na ekosystemy morskie powodują blednięcie korali, nasilenie sztormów, wzrost poziomu wód, topnienie pokrywy lodowej. Blednięcie korali powoduje, że nie mogą się mnożyć i rozwijać. Jest to spowodowane wzrostem temperatury wód powierzchn
iowych o 1 stopień. W wyższej temperaturze zwiększa się objętość wody, powodując częstsze i bardziej niszczycielskie sztormy. Zależnie od skali ocieplenia globalny poziom mórz wzrasta kilkakrotnie więcej niż w ciągu całego XX wieku, grożąc zalaniem nisko położonych miast i całych regionów, gęsto zamieszkałych delt rzek Bangladeszu, Chin, Egiptu i Nigerii oraz terenów i miast w różnych częściach świata. Wiele różnych źródeł zagrożeń nie jest w ogóle rozpoznanych (lub są słabo rozpoznane), co jeszcze bardziej komplikuje obecną sytuację.
Gospodarka oparta na paliwach kopalnych, ukierunkowana na motoryzację, masowo wytwarzająca wyroby jednorazowego użytku i kumulująca odpady niszczy wspierające ją systemy ekologiczne. Rozwiązaniem musi być przejście od gospodarki uszczuplającej nieodwracalnie zasoby naturalne do gospodarki bazującej na odnawialnej energii oraz ponownym wykorzystaniu zużytych materiałów. Byłaby to gospodarka wykorzystująca energię słoneczną, siły wody i wiatru, preferująca środki transportu mniej szkodliwe dla środowiska od samochodów, stosująca recykling. W gospodarce tej energia, ziemia, woda i materiały będą wykorzystywane wydajniej i rozsądniej.
Zużycie materiałów mogą zredukować odpowiednio stosowane bodźce regulowane przepisami, np. w zakresie zagospodarowania zużytych opakowań. Zakres recyklingu może być rozszerzony w wyniku współdziałania różnych form, polegającego na tym, że odpady produkcyjne jednego zakładu są wykorzystywane jako nakłady produkcyjne w innych zakładach, np. ciepła woda z siłowni jest wykorzystywana na farmie hodowlanej, szlam z tej farmy służy do nawożenia pól uprawnych, popiół z siłowni jest używany do produkcji cementu. Ważną kwestią jest wydajność materiałów, obejmująca fazę ich przetwarzania na produkty i okres użytecznego istnienia produktów, eksponując ich trwałość i podatność na wtórne użycie. Okres używalności produktu można przedłużyć naprawiając go, regulując oraz przekazując do ponownego przetworzenia po zużyciu. Sposoby te są o wiele bardziej wydajne pod względem zużytego materiału i energii, a przez to generują mniej odpadów niż nowa produkcja.
Gruntowna przebudowa modelu gospodarki materiałochłonnej będzie wymagać zmiany polityki gospodarczej odciągającej gospodarkę od lasów, kopalń, szybów naftowych jako głównych dostawców surowców oraz od wysypisk i spalarni jako tanich sposobów pozbycia się odpadów. Trzeba stworzyć zachęty dla producentów i konsumentów do ograniczenia zależności od surowców i do wykorzystania marnotrawionej obecnie ogromnej masy materiałów i produktów przez ich naprawę, recykling i regenerację oraz upowszechnienie partycypacji w dobrach trwałego użytku. Należy zrezygnować z subsydiów dla górnictwa i firm zajmujących się pozyskiwaniem drewna, które obniżają ceny surowców i materiałów, a także uregulować przepisy ograniczające powstawanie odpadów u producentów i konsumentów, np. przez opłaty zależne od ilości i tempa wyrzucania odpadów, wprowadzenie podatku od odpadów i śmieci. Koniecznością jest też obarczenie producentów odpowiedzialnością za wytwarzane materiały przez cały okres ich używalności, wprowadzenie przepisów dotyczących gospodarowania opakowaniami oraz przepisów o udziale materiałów pochodzących z recyklingu w produktach i w budownictwie.
4. Zmiana modelu gospodarczego – podstawowy warunek zachowania środowiska naturalnego
Podstawowym warunkiem zachowania środowiska naturalnego jest zmiana modelu gospodarczego, a to wymaga zmiany zasad, priorytetów i filozofii gospodarowania. Wiąże się to z jednej strony ze zwiększonymi kosztami, a z drugiej strony z na tyle istotnymi ograniczeniami funkcjonowania, że może generować zagrożenia upadku przedsiębiorstw. Na konieczność zmiany modelu gospodarczego wskazali autorzy raportu „Granice wzrostu” opracowanego przez Klub Rzymski w 1972 r., formułując m.in. następujące wnioski:
n istnieją fizyczne granice wzrostu gospodarczego;
n jeśli zostaną przekroczone te granice, to nastąpi załamanie rynku;
n krach będzie miał różne formy i nie nastąpi jednocześnie;
n istnieją szanse zrównoważenia rozwoju gospodarczego z ochroną środowiska;
n głównym problemem jest rozwój planety o skończonych możliwościach.
Słuszność raportu potwierdził B. Obama, wskazując na konieczność przejścia do modelu gospodarki zrównoważonej i zwracając uwagę, że możliwości osiągnięcia tego będą coraz bardziej ograniczone. Problemy rozwoju zrównoważonego znalazły odzwierciedlenie w „Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” z 2007 r. w postaci następujących zapisów [48]:
„75. Nadrzędnym celem działań państwa w obszarze bezpieczeństwa ekologicznego jest zapewnienie obywatelom warunków do lepszego życia, w zdrowym środowisku poprzez ochronę przyrody, w tym stymulowanie procesów zrównoważonego rozwoju.
76. Osiągnięcie tego wymagać będzie w szczególności pełnego wdrożenia standardów europejskich w sferze polityki ekologicznej, a zwłaszcza w odniesieniu do kompletności i stabilności regulacji prawnych, spójności i efektów działań w zakresie monitoringu i kontroli, zakresu i efektów działań edukacyjnych oraz opracowania i realizowania przez grupy i organizacje pozarządowe projektów na rzecz ochrony środowiska. W gospodarce należy tak kształtować makroekonomiczne wskaźniki, aby sprzyjały one przybliżaniu rozwoju kraju do modelu rozwoju zrównoważonego. Finansowanie ochrony środowiska będzie realizowane ze źródeł oraz za pomocą mechanizmów określonych w polityce ekologicznej państwa.
77. Polska będzie kontynuować działania na rzecz ochrony środowiska, tak aby zachowywać równowagę przyrodniczą oraz trwałość podstawowych procesów przyrodniczych w biosystemie. Szczególnie ważnymi zadaniami są poprawa czystości wód, zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza, zapobieganie degradacji gleb, a także ograniczanie ryzyka wystąpienia katastrof ekologicznych, wywołanych przyczynami naturalnymi bądź spowodowanych przez człowieka oraz minimalizacja ich skutków poprzez rozwój ratownictwa chemicznego i ekologicznego. Realizacji tych zadań posłuży kompleksowa polityka ekologiczna zgodna w swych założeniach z odpowiednimi regulacjami i programami UE oraz prowadzona z wykorzystaniem środków własnych i unijnych. Polska będzie nadal angażować się w regionalną i globalną współpracę międzynarodową na rzecz ochrony środowiska, w tym przeciwdziałanie efektowi cieplarnianemu.”
Problemy te zostały uwzględnione również w najnowszej wersji „Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” w postaci zapisów w poszczególnych rozdziałach tego dokumentu. W rozdziale 1. wśród interesów narodowych i celów strategicznych wymieniono „zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego i bezpieczeństwa klimatycznego oraz ochrony środowiska, różnorodności biologicznej zasobów naturalnych, w szczególności zasobów wodnych…”[49]. W rozdziale 2. określającym globalny wymiar środowiska bezpieczeństwa Polski podkreślono silne związki rozwoju społecznego, gospodarczego i technologicznego świata ze wzrostem zapotrzebowania na energię, żywność i wodę pitną, podkreślając, że „kurczące się zasoby wody pitnej oraz znaczne zanieczyszczenie jej ujęć mogą w przyszłości stać się przyczyną konfliktów i wojen”. W punkcie 50. tego rozdziału wskazana jest konieczność zachowania różnorodności biologicznej jako ważnego celu polityki europejskiej. W ramach tworzenia obszarów „Natura 2000” należy chronić gatunki i siedliska o znaczeniu wspólnotowym uwzględniając koszty utraty różnorodności biologicznej w rachunku ekonomicznym. W rozdziale 3. w dziale określającym działania gospodarcze w sferze bezpieczeństwa wskazuje się na ochronę środowiska naturalnego w następujący sposób: „działania zwiększające bezpieczeńst
wo ekologiczne będą się koncentrowały na poprawie stanu środowiska, zachowaniu różnorodności biologicznej oraz adaptacji do zmian klimatu, w szczególności poprzez uwzględnienie konieczności zapewnienia odpowiedniego poziomu inwestycji w źródła nisko emisyjne. W ramach ochrony środowiska kontynuowane będą działania na rzecz poprawy czystości powietrza, wód, gleb oraz właściwej gospodarki odpadami. Adaptacja do zmieniających się uwarunkowań klimatycznych i hydrologicznych wymaga wdrożenia nowych rozwiązań systemowych, ukierunkowanych m.in. na minimalizowanie skutków klęsk żywiołowych i ekstremalnych zjawisk pogodowych. Szczególne znaczenie w tym kontekście ma realizacja działań przeciwpowodziowych oraz usprawnienie systemu zarządzania kryzysowego. Istotne jest też prowadzenie kampanii edukacyjnych upowszechniających ochronę środowiska, zachowanie różnorodności biologicznej oraz adaptację do zmian klimatu. Gospodarka wodna musi stać się priorytetem w skali całej gospodarki kraju.” [50]. Dokument ten wymienia również elementy składowe systemu bezpieczeństwa narodowego, do których wśród podsystemów gospodarczych zalicza podmioty ochrony środowiska naturalnego [51], określając następujące przedsięwzięcia ich przygotowań: „z uwagi na rozproszenie kontroli przestrzegania prawa dotyczącego ochrony środowiska w Polsce, podjęte zostaną prace nad wzmocnieniem i usprawnieniem działań służb ochrony środowiska. Rozwijana będzie współpraca międzynarodowa w obszarze bezpieczeństwa ekologicznego, wspierająca organizacje i porozumienia międzynarodowe na rzecz ograniczania emisji zanieczyszczeń, globalnej polityki klimatycznej i zachowania różnorodności biologicznej, respektujące poziom rozwoju i strukturę gospodarek narodowych państw uczestniczących”.
Spełnienie przez przedsiębiorstwa założeń gospodarki zrównoważonej określonych aktami normatywnymi będzie wymagać ponoszenia określonych kosztów związanych ze zmianą technologii produkcji, opakowaniami produktów i odpadami. Analiza tych składników w rachunku kosztów przedsiębiorstwa może być ważnym źródłem sygnałów o zagrożeniu jego działalności.
Literatura
1. Kukliński A., The Creation and Destruction of the global order, Economics&Business Administration Journal, Warsaw 2010, s. 44
2. Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, Dz. U. 2013 poz. 888
3. Żakowska H., Odpady opakowaniowe: wytyczne Unii Europejskiej, nowe ustawodawstwo, technologie recyklingu, recykling – lista przedsiębiorstw, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Opakowań. Zakład Ekologii Opakowań, Warszawa 2002
4. Gwiazdowicz M., Sobolewski M., Gospodarka odpadami opakowaniowymi: biuletyn Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, BSiE KS, Warszawa 2004
5. Kojder M., Odpady i opakowania: zbiór przepisów, Przedsiębiorstwo Konsultingowo-Gospodarcze Univers – D. K. M., Warszawa, Zielona Góra 2002
6. Górski M., Rynkiewicz K., Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009
7. Kaczmarek T. T., Ryzyko i zarządzanie ryzykiem, Difin, Warszawa 2008, gdzie: narodziny i rozwój tej dziedziny, z wyszczególnieniem decydujących wydarzeń s. 14-18; obszerny wykaz źródeł informacji niezbędnych do zarządzania ryzykiem ekonomicznym s. 176-228; szeroki wykaz źródeł s. 364-369
8. Tarczyński W., Mojsiewicz M., Zarządzanie ryzykiem, Warszawa 2001, s. 35
9. Polska Norma PN-ISO31000 Zarządzanie ryzykiem, zasady i wytyczne, 2012. PN EN 31010 Zarządzanie ryzykiem – techniki oceny ryzyka, 2010
10. Za: Bernstein P. L., Przeciw Bogom: niezwykłe dzieje ryzyka, Kurhaus, Warszawa 2013, s. 289
11. Fierla A. (red.), Ryzyko w działalności przedsiębiorstw: wybrane aspekty, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2009
12. Tuczko J., Ryzyko bez tajemnic: jak zrozumieć i ocenić firmę, Infor Ekspert, Warszawa 2010
13. Kasiewicz S., Zarządzanie ryzykiem: reakcje i wyzwania pokryzysowe, Biuro Informacji Kredytowej, Warszawa 2011
14. Krysiak Z., Jakość zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwach działających w Polsce, w: Zarządzanie zintegrowanym ryzykiem przedsiębiorstwa w Polsce, pod red. naukową S. Kasiewicza, Wolters Kluwer, Warszawa 2011
15. Gąsiorkiewicz L., Monkiewicz J., Zarządzanie ryzykiem działalności organizacji, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2010
16. Bizon-Górecka J., Ryzyko: zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie: strategie zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie – komunikacja ryzyka, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Bydgoszcz 2011
17. Bizon-Górecka J., Modelowanie struktury systemu zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie – ujęcie holistyczne, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Bydgoszcz 2007
18. Urbanowska-Sojkin E., Ryzyko w wyborach strategicznych w przedsiębiorstwach, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2013
19. Kotyński J., Różne oblicza zarządzania ryzykiem, Akademia Finansów i Biznesu Vistula, Warszawa 2014
20. Burzyński J., Kłósk I., Między szansą a ryzykiem: kultury organizacyjne wobec niepewności, Wydawnictwo Naukowe Akademii Techniczno-Humanistycznej, Bielsko-Biała 2013
21. Kuc B. R., Zarządzanie ryzykiem – wyzwania XXI wieku Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej, Warszawa 2007
22. PN-ISO 31000: 2012 Zarządzanie ryzykiem zasady i wytyczne
23. POLRISK – Polish Risk Management Association
24. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, dział VI, Dz. U. 2009 nr 157 poz. 1240
25. Ustawa z dn. 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. 1994 Nr 121 poz. 591
26. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz. U. 2007 nr 89 poz. 590
27. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 24 września 2012 r. w sprawie określenia szczegółowych warunków technicznych i organizacyjnych dla firm inwestycyjnych, banków, […] i banków powierniczych oraz warunków szacowania przez dom maklerski kapitału wewnętrznego. Dz. U. z 2012 poz. 1072
28. Ustawa z dn. 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz. U. 1997 Nr 140 poz. 939
29. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz. U. 2003 Nr 124 poz. 1151
30. Ustawa z dnia 15 września 2000 r., Kodeks spółek handlowych, Dz. U. 2000 Nr 94 poz. 1037
31. Komunikat nr 6 Ministra Finansów z dnia 6 grudnia 2012 r. w sprawie szczegółowych wytycznych dla sektora finansów publicznych w zakresie planowania i zarządzania ryzykiem, Dz. Urz. Min. Fin. poz. 56
32. Komunikat Nr 23 Ministra Finansów z dnia 16 grudnia 2009 r. w sprawie standardów kontroli zarządczej dla sektora finansów publicznych, Dz. Urz. Min. Fin. Nr 15, poz. 84
33. Komunikat Nr 3 Ministra Finansów z dnia 16 lutego 2011 r., Dz. Urz. Min. Fin. Nr 2, poz. 11, ws. Szczegółowych wytycznych w zakresie samooceny kontroli zarządczej dla jednostek sektora finansów publicznych
34. www.mf.gov.pl/documents/764034/3349878/20130307_3_zarzadzanie_ryzykiem_w_sektorze_publicznym.pdf
35. Federation of European Risk Management associations, http://www.ferma.eu
36. Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission, www.coso.org
37. Institute of Risk Management, www.theirm.org
38. Association of Insurance and Risk Managers in Industry and Commerce, www.airmic.com
39. Risk and Insurance Management Society, https://www. rims. org/
40. International Federation of Risk and Insurance Management Associations, http://www.ifrima.org/
41. Society for Risk Analysis, http://www.sra.org/
42. www.theiia.org
43. Kuc B. R., Kontroling narzędziem wczesnego ostrzegania, Wydawnictwo Menedżerskie PTM, Warszawa 2006, s. 35
44. http://sjp.pwn.pl
45. Ilustrowana encyklopedia powszechna, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006
46. Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 2003
47. Brown L. R., Flavin C., French H. F., Raport o stanie świata. U progu nowego tysiąclecia, Książka i Wiedza, Warszawa 2000
48. Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, BBN, Warszawa 2007
49. Strategia bezpieczeństw
a narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2014, Warszawa 2014, rozdz. 1., punkt 1.2.
50. Tamże, punkt 105
51. Op. cit. punkt 150
