Wprowadzenie
Krótki „cykl życia” opakowań powoduje, że bardzo szybko stają się one odpadami i stanowią duże obciążenie dla środowiska. Przez odpady opakowaniowe zgodnie z ustawą z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach rozumie się „opakowania wycofane z użycia, z wyjątkiem odpadów powstających w procesie produkcji opakowań” [7]. Nowe polskie ustawodawstwo w tej dziedzinie chce doprowadzić do odwrotnej sytuacji, a mianowicie, aby opakowanie „żyło” na rynku jak najdłużej [2]. Każdego roku w Polsce powstaje około 3,5 mln odpadów opakowaniowych [3]. Odpady opakowaniowe powstają na różnych etapach ich produkcji i użytkowania: począwszy od wytwórców surowców do produkcji materiałów opakowaniowych, przez wytwórców opakowań, wytwórców produktów, po jednostki handlowe i konsumentów. W Polsce na początku roku 2013 działało ponad 260 hipermarketów, kilka tysięcy supermarketów oraz dyskontów spożywczych i przez cały czas obserwuje się ich dynamiczny rozwój [10]. Zgodnie z doniesieniami GUS, w Polsce na koniec 2012 r. liczba sklepów wynosiła 357 tys. i była wyższa niż w roku 2011 (344,5 tys.) o 3,6%. Łączna ich powierzchnia sprzedażowa wynosiła około 33 695 tys. m2 i była większa o 2,2% niż w roku 2011. Największy wzrost ilości sklepów, bo o ponad 9%, zanotowano wśród wielkopowierzchniowych obiektów handlowych typu supermarket. Natomiast liczba hipermarketów w 2012 r. wzrosła w odniesieniu do roku 2011 o 1,2% [11].
Sklepy wielkopowierzchniowe generują rocznie blisko 1 mln ton opakowań, w tym odpadów z opakowań papierowych około 180 tys. ton i około 30 tys. ton folii z tworzyw polimerowych w formie opakowań transportowych. Większość z tych opakowań stanie się, zgodnie z cyklem życia opakowań, odpadami opakowaniowymi. W celu sprawnego gospodarowania powstającymi odpadami każdy sklep wielkopowierzchniowy ma obowiązek wypracować system gospodarowania odpadami, w tym odpadami opakowaniowymi.
Gospodarka odpadami opakowaniowymi w sklepach wielkopowierzchniowych w świetle przepisów
Ustawa z dnia 21 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. 62, poz. 628 z późn. zmianami) i ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz. U. 63, poz. 638 z późn. zmianami) została zastąpiona ustawą z 14 grudnia 2012 (Dz. U. Z 2013 r. poz. 21). Ustawa z 14 grudnia 2012 dotycząca odpadów w części mówiącej o opakowaniach i odpadach opakowaniowych została zastąpiona ustawą z 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi (Dz. U. Z 2013 r. poz. 888). Ustawa ta wchodząc w życie reguluje wprowadzenie postanowień dyrektywy 94/62/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 1994 r. w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych (Dz. Urz. WE L 365 z 31.12.1994, s. 10, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 13, s. 349) [1, 5-8].
Swoim zakresem ustawa z 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi obejmuje: wymagania, jakim powinny odpowiadać opakowania wprowadzane do obrotu, zasady działania organizacji odzysku opakowań, zasady postępowania z opakowaniami oraz odpadami opakowaniowymi, zasady ustalania i pobierania opłaty produktowej. Regulacje w tym zakresie miały na celu zmniejszenie ilości i szkodliwości dla środowiska materiałów oraz substancji zawartych w opakowaniach i odpadach opakowaniowych oraz ilości i szkodliwości dla środowiska opakowań i odpadów opakowaniowych na etapie procesu produkcyjnego, wprowadzania do obrotu, dystrybucji i przetwarzania, w szczególności przez wytwarzanie czystych produktów i stosowanie czystych technologii. Ponadto ustawa określa prawa i obowiązki przedsiębiorców: będących organizacjami odzysku opakowań, dokonujących wewnątrzwspólnotowej dostawy (odpadów opakowaniowych, produktów w opakowaniach), dystrybuujących produkty w opakowaniach, eksportujących (odpady opakowaniowe, opakowania, produkty w opakowaniach), prowadzących recykling lub inny niż recykling proces odzysku odpadów opakowaniowych, wprowadzających opakowania, wprowadzających produkty w opakowaniach. Przepisy ustawy stosuje się do wszystkich opakowań, niezależnie od zastosowanego do ich wykonania materiału, oraz do powstałych z nich odpadów opakowaniowych (art. 5 Dz. U. z 2013 r. poz. 888) [1, 8].
W sprawach dotyczących gospodarki odpadami opakowaniowymi w zakresie nieuregulowanym w ustawie stosuje się przepisy ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz. 21) [7].
W świetle art. 8 ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. punkt 23, wprowadzającym produkty w opakowaniach jest przedsiębiorca wykonujący działalność gospodarczą w zakresie wprowadzania do obrotu produktów w opakowaniach, w szczególności:
a) wprowadzający do obrotu produkty w opakowaniach pod własnym oznaczeniem rozumianym jako znak towarowy, o którym mowa w art. 120 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. o prawie własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117, z pózn. zm.), lub pod własnym imieniem i nazwiskiem lub nazwą, których wytworzenie zlecił innemu przedsiębiorcy [5];
b) pakujący produkty wytworzone przez innego przedsiębiorcę i wprowadzający je do obrotu;
c) prowadzący:
– jednostkę lub jednostki handlu detalicznego o powierzchni handlowej powyżej 500 m2, sprzedający produkty pakowane w tych jednostkach,
– więcej niż jedną jednostkę handlu detalicznego o łącznej powierzchni handlowej powyżej 5000 m2, sprzedający produkty pakowane w tych jednostkach [8].
Zgodnie z artykułem 10, rozdział 2 ustawy z 13 czerwca 2013r (Dz. U. z 2013r. poz. 888) przedsiębiorca wprowadzający opakowania lub wprowadzający produkty w opakowaniach podlega, w zakresie tej działalności, wpisowi do rejestru o odpadach, o którym mowa w art. 49 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r.
Zgodnie z art. 45 ust. 1 pkt 10 ustawy z 14 grudnia 2012 r. supermarket, jako wytwórca odpadów niezajmujący się zawodowo ich zbieraniem, nie musi posiadać zezwolenia na zbieranie odpadów, które sam wytworzył i je magazynuje (magazynowanie wstępne w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 5) do czasu przekazania ich przedsiębiorcy posiadającemu zezwolenie na gospodarowanie odpadami. Jednocześnie jest zobowiązany posiadać umowę zawartą w formie pisemnej pod rygorem nieważności z posiadaczem odpadów mającym zezwolenie na zbieranie odpadów lub zezwolenie na przetwarzanie odpadów wymienionych w ust. 1 pkt 1, dotyczącą co najmniej nieodpłatnego przyjmowania odpadów (art. 45 ust. 2 ustawy z 14 grudnia 2012 r.; Dz.U. z 2013 r. poz. 21).
W świetle art. 42 Ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. przedsiębiorca prowadzący jednostkę handlu detalicznego lub hurtowego (np. supermarket), który sprzedaje produkty w opakowaniach, jest obowiązany przekazywać użytkownikom tych produktów – co najmniej przez wywieszenie informacji w miejscu sprzedaży – informacje o dostępnych systemach zwrotu, zbierania i odzysku, w tym recyklingu odpadów opakowaniowych, właściwego postępowania z odpadami opakowaniowymi, a także znaczenia oznaczeń stosowanych na opakowaniach. Ponadto przedsiębiorca prowadzący jednostkę handlu detalicznego o powierzchni handlowej powyżej 2000 m2, zgodnie z art. 44, jest zobowiązany prowadzić na własny koszt selektywne zbieranie odpadów opakowaniowych po produktach w opakowaniach, które znajdują się w ofercie handlowej tej jednostki, według rodzajów opakowań, z których powstały odpady. Obowiązkiem jednostki handlu detalicznego i hurtowego jest przyjmowanie zwrotnych opakowań wielokrotnego użytku, przy czym jednostka handlu hurtowego dokonuje odbioru opakowań na własny koszt od jednostek handlu detalicznego, którym sprzedaje produkty w opakowaniach wielokrotnego użytku (np. palety) [9]. Ponadto przedsiębiorca prowadzący jednostkę handlu detalicznego lub hurtowego, który sprzedaje środki niebezpieczne będące środkami ochrony roślin, zgodnie art. 43, jest obowiązany przyjmować od użytkowników odpady opakowaniowe po tych środkach.
System gospodarowania odpadami opakowaniowymi w sklepach wielkopowierzchniowych
W sklepach wielkopowierzchniowych zasady gospodarki opakowaniami i odpadami opakowaniowymi są regulowane przez wewnętrzne procedury i instrukcje postępowania, których podstawę prawną stanowią aktualnie obowiązujące przepisy prawa krajowego i wspólnotowego. W procedurach i instrukcjach do określonego stanowiska przypisane są obowiązki w zakresie odpadów opakowaniowych, opisany jest sposób postępowania z poszczególnymi rodzajami odpadów opakowaniowych, umieszczone są wykaz urządzeń i sprzętu pomocniczego pomocnego w realizacji segregacji i zbierania odpadów opakowaniowych, schemat szkolenia pracowników w zakresie gospodarowania odpadami, a także system ewidencji odpadów wraz z wzorami obowiązujących dokumentów.
Podział obowiązków dotyczących gospodarki odpadami w sklepach wielkopowierzchniowych zależy od pełnionej funkcji (tabela 1).
Względy ekonomiczne, ale również ważne w obecnych czasach wynikające z szerokiej gamy ustaw [1, 5-8] i mody względy ekologiczne przyczyniły się do opracowania koncepcji segregacji, zbierania i utylizacji odpadów, w której niezbędne jest zastosowanie technik maszynowych. W jednostkach handlowych typu hipermarket, supermarket i dyskont w zależności od rodzaju odpadów stosuje się różne sposoby ich gromadzenia. Odpady opakowaniowe z papieru i tektury (np. przekładki tekturowe używane w opakowaniach zbiorczych), z tworzyw sztucznych stanowiące odpady po rozpakowaniu opakowań zbiorczych (np. folia stretch, termokurczliwa), a także zmieszane odpady opakowaniowe (dotyczy to przede wszystkim zabrudzonych opakowań z tworzyw sztucznych, np. folii po mięsie lub wędlinach) gromadzi się i formuje w bele o różnej masie przy użyciu prasokontenerów (rys. 1a) lub belownic (rys. 1b).
Prasokontenery to urządzenia pracujące w systemie poziomym, stosowane do odpadów suchych oraz mokrych. W jednostkach handlowych urządzenie to ustawiane jest przy rampie.
Natomiast belownice (rys. 1b) mogą pracować w systemie pionowym lub poziomym, mogą być jedno- lub wielokomorowe. W jednostkach handlowych urządzenie to ustawiane jest na rampie lub w magazynie. Zadaniem tych urządzeń jest zagęszczanie, zgniatanie i formowanie odpadów w postaci bel. Wszystkie te procesy doprowadzają do zmniejszenia objętości odpadów, ilości i częstotliwości ich wywozu, a także nakładu pracy. Dzięki temu oszczędza się miejsce, czas i pieniądze.
Kolejny rodzaj odpadów, które można spotkać w jednostkach handlowych, to opakowania szklane. Pełnowartościowe opakowania szklane oddaje się dostawcy i w ten sposób zawraca się do obrotu, natomiast uszkodzone, które nie nadają się do zwrotu do dostawcy, gromadzi się w pojemnikach (rys. 2) ustawionych w magazynie.
W jednostkach handlowych sprzedających produkty w opakowaniach możemy spotkać również pojemniki do selektywnej zbiórki odpadów dla klientów: pojemniki sortujące na odpady z papieru i tektury, tworzyw sztucznych, z metalu, wielomateriałowe i szkła (rys. 3) lub zestaw pojemników o pojemności 120 bądź 240 l. Pojemniki te są umieszczone w strefie wejścia.
W sklepach wielkopowierzchniowych zgodnie z procedurą opracowuje się przynajmniej dwa warianty segregacji odpadów. Decyzję o wyborze wariantu podejmuje odpowiedzialny za to pion (najczęściej Pion Zaopatrzenia), którego obowiązkiem jest o tym i o wszelkich zmianach w wariancie segregacji odpadów powiadomić departament sprzedaży. Segregacja odpadów jest prowadzona głównie bezpośrednio na hali sprzedaży w trakcie zatowarowania. Usuwanie odpadów do prasokontenerów odbywa się zgodnie z zasadą czterech oczu, to znaczy pracownik w obecności dyrektora sklepu lub osoby go zastępującej umieszcza odpady w urządzeniu. Dyrektor marketu ustala godziny otwarcia prasokontenerów, podczas których posegregowane odpady mogą być do nich usuwane (godziny są umowne, czyli różne w różnych marketach). Poza wyznaczonymi godzinami prasokontenery pozostają zamknięte, jednak fakt ten nie zwalnia pracowników od obowiązku segregacji.
W jednostce handlowej wielkopowierzchniowej kierownik jest zobowiązany do pełnienia w sposób ciągły nadzoru nad postępowaniem pracowników, czy jest ono zgodne z wybranym wariantem gospodarki odpadami opakowaniowymi.
Dyrektor jednostki ma również obowiązek szkolenia pracowników w zakresie gospodarowania odpadami i prowadzenia ewidencji tych szkoleń. Szkolenie w tym zakresie odbywa się, gdy:
n następuje zmiana zasad,
n zatrudnia się nowego pracownika,
n należy przeprowadzić szkolenie utrwalające.
Ewidencja odpadów opakowaniowych
Zgodnie z ustawą z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach i ustawą z 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi sklepy wielkopowierzchniowe mają obowiązek prowadzenia ilościowej i jakościowej ewidencji odpadów. Zgodnie z prawem konieczne jest prowadzenie następujących dokumentów: karta przekazania odpadów, karta ewidencji odpadów, zbiorcze zestawienie danych o rodzajach i ilościach odpadów oraz sposobach gospodarowania nimi. Karta przekazania odpadów i karta ewidencji odpadów są sporządzane przez firmę odbierającą odpady, natomiast zbiorcze zestawienie danych o rodzajach i ilościach odpadów oraz sposobach gospodarowania nimi jest sporządzane przez pracownika marketu, który ma obowiązek przesłać je do Urzędu Marszałkowskiego. Oryginały lub kopie dokumentów należy przechowywać w markecie przez okres 5 lat (zgodnie z obowiązującą podstawą prawną).
Procedura postępowania z surowcami wtórnymina przykładzie odpadów z folii
Odbiór surowców wtórnych z folii odbywa się za pośrednictwem centrum dystrybucyjnego, czyli magazynu centralnego. W zakresie marketu jest przygotowanie palet ze zbelowaną folią. Do transportu folii w belach należy używać palet jednorazowych, jednak w przypadku nieposiadania takowych stosuje się palety innego typu. Minimalna liczba bel na palecie to 4, umieszczone wg schematu (rys. 4). Masa jednej beli to około 50 kg. Minimalna masa jednego ładunku powinna wynosić 200 kg.
Na tak przygotowanym i zabezpieczonym ładunku należy przymocować wcześniej sporządzoną etykietę, która zawiera: datę wydania towaru do centrum dystrybucyjnego, numer identyfikacyjny marketu, z którego pochodzi paleta z folią, liczbę bel znajdujących się na jednej palecie, a także całkowitą masę ładunku. Po przekazaniu ładunku należy sporządzić protokół (wg wzoru zamieszczonego w instrukcji wewnętrznej), który zawiera: datę wydania ładunku do centrum dystrybucyjnego, numer identyfikacyjny marketu, z którego wydana jest paleta z folią, liczbę bel znajdujących się na danej palecie, masę danej palety z folią ustaloną podczas ważenia w markecie i liczbę wydanych palet z folią. Protokół odbioru podpisuje pracownik marketu (np. dyrektor lub inny pracownik zastępujący dyrektora). Wysyłka odpadów opakowaniowych do centrum dystrybucyjnego jest zgodna z wcześniej ustalonym planem odbioru opakowań. Plan odbioru opakowań i odpadów opakowaniowych ustala Pion zaopatrzenia i informuje departament sprzedaży. Dalsze losy odpadów opakowaniowych leżą w gestii centrum dystrybucyjnego.
Podsumowanie
Jak widać z przedstawionych powyżej danych, w sklepach powstaje mnóstwo odpadów. Z przeanalizowanych aktów prawnych wynika, że każda jednostka handlowa powinna podporządkować się przepisom i stworzyć specjalny program gospodarki odpadami, opakowaniami oraz odpadami opakowaniowymi. Praktyka pokazuje jednak, że – w zależności od wielkości i typu jednostki handlowej – bywa różnie. W większości przypadków sklepy wielkopowierzchniowe są obiektami nowoczesnymi. Najczęściej mają dobrze zorganizowany i zarządzany system gospodarki odpadami, czego konsekwencją jest brak uciążliwości dla środowiska. Jeżeli natrafia się na jakieś niedociągnięcia, to wynikają one bardziej z niedoinformowania lub nieprzekonania co do sensu segregacji odpadów panującego wśród społeczeństwa. n
LITERATURA
[1] Dyrektywa 94/62/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 1994 r. w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych (Dz. Urz. WE L 365 z 31.12.1994, s. 10, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 13, s. 349)
[2] Kłopotek B.: Opakowania i odpady opakowaniowe – nowe regulacje prawne. Materiały Ministerstwa Środowiska, Departamentu Polityki Ekologicznej, 2012
[3] Materiały z Seminarium internetowego ekonet.pl: System gospodarki odpadami opakowaniowymi w Polsce. 2010
[4] Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. o prawie własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117, z późn. zm.)
[5] Ustawa z dnia 21 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. 62, poz. 628 z późn. zmianami)
[6] Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz. U. 63, poz. 638 z późn. zmianami)
[7] Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. Z 2013 r. poz. 21)
[8] Ustawa z 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi (Dz. U. Z 2013 r. poz. 888)
[9] Wladarz M.: Gospodarka odpadami. Poradnik przedsiębiorcy. Warszawa 2003 s. 99-100
[10] Michnikowska K.: Konsolidacja na rynku marketów w Polsce. Portal biznes.pl, 28.02.2013
[11] www.dlahandlu.pl: Polsce przybyło sklepów, najwięcej w segmencie supermarketów, 04.10.2013
[12] www.aminex.pl, 12.11.2013
[13] www.pl.all.biz, 12.11.2013
[14] www.tablica.pl, 12.11.2013
[15] ekofamila.sstore.pl, 15.11.2013
