Bezrobocie – nowa kategoria zagrożeń społecznych XXI w.
Obszarem bezpieczeństwa narodowego Polski, który nabiera kluczowego znaczenia w XXI w., jest bezpieczeństwo społeczne, najogólniej rozumiane jako ochrona egzystencjalnych podstaw życia ludzi, zapewnienie możliwości zaspokajania indywidualnych potrzeb (materialnych i duchowych) oraz realizacji aspiracji życiowych przez tworzenie warunków do pracy i nauki, ochronę zdrowia oraz gwarancje emerytalne [1]. Obejmuje całokształt działań prawnych, organizacyjnych i wychowawczych realizowanych przez podmioty rządowe, pozarządowe oraz samych obywateli, które mają na celu zapewnienie pewnego poziomu życia osobom, rodzinom, grupom społecznym oraz niedopuszczenie do ich marginalizacji i wykluczenia społecznego. Wśród populacji jedną z takich grup społecznych stanowią bezrobotni.
We współczesnym świecie oprócz tradycyjnych zagrożeń bezpieczeństwa (politycznych, militarnych, naturalnych itp.) pojawiła się nowa kategoria: zagrożenia społeczne, w obrębie których można wyróżnić zagrożenia socjalne i psychospołeczne. Zagrożenia te w istotny sposób wpływają na jakość i standard życia społecznego, a tym samym na poziom rozwoju cywilizacyjnego nie tylko danego państwa, ale również społeczności międzynarodowych, wśród których w dobie globalizacji istnieje nie tylko swobodny przepływ dóbr i usług, ale również różnego rodzaju zagrożeń, do których możemy zaliczyć zjawisko bezrobocia.
Bezrobocie jest kluczowym problemem współczesnych społeczeństw. To jeden z czterech najważniejszych obszarów z punktu widzenia efektywnej działalności makroekonomicznej, charakteryzującej stan gospodarki danego kraju, do których zalicza się: produkcję, zatrudnienie (bezrobocie), poziom cen oraz stosunki gospodarcze z zagranicą.
Z punktu widzenia celów makroekonomicznych gospodarka powinna tak funkcjonować, aby zapewnić wysoki poziom zatrudnienia, czyli niski poziom bezrobocia przymusowego. Zjawisko wysokiego bezrobocia prowadzi do marnotrawstwa zasobów i spadku dochodów ludności, zaś osłabienie działalności gospodarczej oddziałuje na poziom życia i postawy ludzi. Według Samuelsona i Nordhausa straty ponoszone w okresach wysokiego bezrobocia to największe udokumentowane marnotrawstwo we współczesnej gospodarce [2]. Mierzy się je poziomem produktu, którego nie wytworzono w wyniku bezrobocia. Ofiarami tego zjawiska są ludzie, zaś jego negatywne oddziaływanie ma wieloaspektowy, często trudno wymierny charakter, a niektóre skutki mogą się ujawnić w zwielokrotnionej skali w przyszłości.
Wśród wskaźników natężenia stresów, wywołanych różnymi przypadkami życiowymi, utrata pracy jest sklasyfikowana na trzecim miejscu z poziomem stresu 49, po śmierci współmałżonka (100) i uwięzieniu (66) [3].
Oceniając strukturę zatrudnienia, ludność danego kraju dzieli się na trzy grupy:
n Bezrobotnych, do których zalicza się ludzi w ustalonym przepisami przedziale wieku, którzy nie są zatrudnieni, ale aktywnie poszukują pracy zarobkowej lub też czekają na powrót do pracy.
n Pracujących, do których zalicza się ludzi wykonujących różnego rodzaju prace. Bezrobotni i pracujący tworzą grupę ludzi zawodowo czynnych i składają się na wielkość siły roboczej.
n Pozostała część społeczeństwa nie należy do grupy zawodowo czynnej. Są to m.in.: uczniowie, osoby prowadzące gospodarstwa domowe, emeryci, ludzie niezdolni do pracy ze względu na stan zdrowia oraz ludzie, którzy zrezygnowali z poszukiwania pracy.
Stosownie do tego podziału wyznacza się wskaźniki określające skalę bezrobocia.
Poszukiwanie skutecznych środków walki z bezrobociem wymaga pomiarów i wszechstronnego wyjaśnienia tego zjawiska. Takie podejście pozwala dokonać klasyfikacji bezrobocia, wskazać przyczyny jego powstawania i tendencje zmian, a w konsekwencji podjąć działania zapobiegawcze. Istnieje wiele teorii bezrobocia różniących się głównie założeniami i czynnikami kształtującymi bezrobocie. Ich zwolennicy w różny sposób interpretują to zjawisko i wskazują różne jego przyczyny, co dowodzi, że bezrobocie jest zjawiskiem złożonym, właściwym określonej gospodarce, a zatem problemy związane z bezrobociem nie mogą być rozwiązywane w sposób uniwersalny i jednolity. Wymagają systematycznych badań teoretycznych i weryfikacji wyników tych badań w praktyce. Teoria bezrobocia znajduje bogate odzwierciedlenie w literaturze przedmiotu, ale dynamika zjawisk gospodarczych w dobie globalizacji i utrzymujące się ciągle duże bezrobocie, o mocno zróżnicowanym charakterze i skali we współczesnych gospodarkach, wskazują na potrzebę nieustannego uzupełniania i wzbogacania tej teorii.
Wyjątkowo duże możliwości w tym zakresie stwarza rynek pracy w Polsce, bowiem okres transformacji systemowej wywołał bezrobocie w niepokojąco dużej skali ze wszystkimi negatywnymi konsekwencjami, a podejmowane działania zmierzające do ograniczenia bezrobocia nie przynoszą zadowalających rezultatów. Działania te polegają na powielaniu w kolejnych latach ustalonych metod i obejmują głównie ludzi zarejestrowanych jako bezrobotni. Nie są odpowiedzią na wyniki analiz lokalnego rynku pracy i jego otoczenia, nie uwzględniają możliwości tego rynku, a przede wszystkim koordynacji działań różnych podmiotów w skali lokalnej. Prowadzi to do sytuacji, w której ludzie i lokalne zasoby materialne pozostają niewykorzystane, a bezrobocie utrzymuje się na wysokim poziomie bez wykazywania tendencji spadkowych.
Negatywne skutki bezrobocia są przedmiotem szczególnego zainteresowania teoretyków różnych dziedzin nauki, władz państwowych, samorządów terytorialnych, organizacji pozarządowych. Podejmowane są różnorodne przedsięwzięcia zmierzające do ograniczenia rozmiarów bezrobocia, prowadzone są badania skuteczności tych przedsięwzięć i tendencji przebiegu tego zjawiska. Działalność publicznych służb zatrudnienia jest regulowana przepisami prawnymi i prowadzona przez powołane w tym celu instytucje państwowe. Jak dotychczas działalność tych instytucji w Polsce była mało skuteczna, o czym świadczy wielkość stopy bezrobocia utrzymująca się na dwucyfrowym poziomie. Stosowane przez te instytucje aktywne formy ograniczenia bezrobocia są często nieuzasadnione w określonym środowisku, a w skali kraju nie rozwiązują problemów bezrobocia. Zasadne jest więc pytanie o celowość dalszego prowadzenia tego typu polityki ograniczania bezrobocia oraz o możliwość wprowadzenia innych rozwiązań.
Analiza wyników skuteczności podejmowanych przedsięwzięć w zakresie ograniczenia bezrobocia wskazuje na potrzebę zmian tej działalności w kierunku wprowadzania systemowych rozwiązań zmierzających do likwidacji bezrobocia i zastosowania efektywnego sposobu zarządzania lokalnym rynkiem pracy. Polityka prozatrudnieniowa wymaga bowiem odpowiedniej organizacji rynku pracy w skali lokalnej, którego funkcjonowanie powinno opierać się na wynikach analizy posiadanego potencjału materialnego i zasobów ludzkich, przez zbudowanie lokalnego systemu zarządzania zasobami ludzkimi na rynku pracy.
Wstępna analiza tych problemów pozwala przypuszczać, że systematyczny monitoring rynku pracy, sprawny system wymiany informacji, elastyczne i ciągłe dostosowywanie podaży pracy do prognozowanego i faktycznego popytu na pracę, zaangażowanie w ten proces różnych organizacji (rządowych, samorządowych, pozarządowych) w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy – to czynniki, które mogą zdecydowanie obniżyć wskaźniki bezrobocia.
Rynek pracy w Polsce uległ deformacji: równolegle mamy do czynienia z wysokim bezrobociem i brakiem pracowników o określonych kwalifikacjach i kompetencjach. Występują takie zjawiska jak niedopasowanie struktury kształcenia do potrzeb pracodawców, coraz większe zróżnicowanie społeczeństwa pod względem wykształcenia, dochodów i majątku, a także zróżnicowanie regionalne pod względe
m rozwoju gospodarczego. Eliminacja tych wad rynku pracy wymaga włączenia do tego procesu instytucji społecznych oraz dokonania zmian kompetencji i organizacji podmiotów rynku pracy. Analiza stosowanych rozwiązań organizacyjnych i podejmowanych przedsięwzięć w zakresie ograniczenia bezrobocia wskazuje na niską ocenę tych działań, zaś bezrobocie wykazuje długotrwałą tendencję wzrostową lub stabilność na wysokim poziomie.
Zasadne jest więc pytanie o celowość dalszego funkcjonowania systemu zarządzania lokalnym rynkiem pracy w aktualnym układzie i prowadzenia tego typu polityki ograniczenia bezrobocia, a w następstwie poszukiwanie skutecznych rozwiązań. Istnieje zatem potrzeba wdrażania innych rozwiązań, które dotyczą głównie zmian organizacyjnych i funkcjonalnych organizacji odpowiedzialnych za zarządzanie bezrobociem oraz szerzej zasobami ludzkimi.
Idea lokalnego systemu wykorzystania zasobów siły roboczej polega na zmianie podejścia do rozwiązywania problemów bezrobocia: z istniejącego na proponowany (RYS.)
Koncepcja ta zakłada szczegółową analizę miejscowych zasobów siły roboczej pod kątem ich wykorzystania do tworzenia nowych miejsc pracy, w połączeniu z możliwościami wykorzystania lokalnych zasobów gospodarczych. Zakłada również analizę możliwości tworzenia nowych i rozbudowy istniejących organizacji uwzględniając potrzeby lokalnego i sąsiednich rynków towarów i usług.
Rynek pracy w Polsce
Pojęcie „rynek” jest rozumiane jako „miejsce – plac – na którym kupuje się i sprzedaje różne dobra” lub jako „proces, za pośrednictwem którego wzajemne oddziaływania nabywców i sprzedawców danego dobra prowadzą do określenia jego ceny i ilości” [4].
Rynek pracy jest rynkiem czynnika produkcji – pracy, stanowiącej nakład w procesie wytwórczym. Stanowi umowne miejsce wzajemnego oddziaływania ludzi poszukujących możliwości wykonania pracy z tymi, którzy takie możliwości oferują.
Rynek pracy (rys. 1.) składa się z:
n Łącznej podaży pracy zgłoszonej przez jednostki, które poszukują możliwości realizacji działalności zawodowej, czyli całkowitego popytu na miejsca pracy.
n Całkowitego zapotrzebowania na siłę roboczą ze strony organizacji, które stanowi łączny popyt na pracowników lub łączną podaż miejsc pracy.
Wśród ekonomistów istnieje rozbieżność poglądów dotyczących odpowiedzi na pytania:
n czy rynek pracy jest prawdziwym rynkiem?
n czy wynikami zestawienia podaży i popytu są cena pracy (płaca) i poziom zatrudnienia?
Klasycy uważają, że płaca równowagi ustala się w miejscu przecięcia się krzywych popytu i podaży pracy.
Według keynesistów płaca odpowiada częściowo normom instytucjonalnym, które nie zależą od przedsiębiorstw (prawo pracy) lub zależą od przedsiębiorstw (siatka płac). Elastyczność płac nie zapewnia dostosowania podaży do popytu na pracę. Ponadto pracodawcy i pracownicy nie chcą całkowitej elastyczności płac. Popyt na pracę jest popytem wtórnym, zależy od popytu na produkty, a to oznacza, że popyt na siłę roboczą będzie rósł wówczas, gdy rośnie popyt na produkty tego przedsiębiorstwa i spadnie ze spadkiem popytu na ten produkt. Zasadniczymi czynnikami określającymi poziom zatrudnienia są: popyt oczekiwany i decyzja o rozpoczęciu nowej produkcji; są to czynniki zewnętrzne w stosunku do rynku pracy.
Zgodnie z tym rozumieniem rynek pracy nie istnieje, bowiem poziom zatrudnienia i płaca nie są kształtowane przez równowagę popytu i podaży siły roboczej [5].
W analizie rynku pracy należy również uwzględnić istnienie różnych typów stosunków płacowych w różnych regionach i okresach. Konkurencyjność powoduje zróżnicowanie płac i zatrudnienia, co oznacza, że zmieniające się cechy gospodarcze wymagają opracowania odpowiadających tym cechom sposobów wynagradzania (regulacji płac).
Ponadto należy uwzględnić niejednorodność pracy, tzn., że pracownik danej kategorii nie może być zastąpiony przez pracownika jakiejkolwiek innej kategorii. Wynika stąd, że rynek pracy jest podzielony na dwa typy rynków (dualizm rynku pracy), których funkcjonowanie jest różne. Dualizm rynku pracy polega na tym, że część pracowników jest zatrudniona na całe życie i dobrze opłacana, zaś inni mają niepewne miejsca pracy i niskie wynagrodzenie na porównywalnych stanowiskach, z ograniczonymi perspektywami kariery zawodowej.
Rynek pracy jest złożoną strukturą podlegającą ciągłym zmianom, a skutki funkcjonowania rynku mają wpływ na efekty gospodarki w skali makro oraz na podmioty gospodarki rynkowej – konsumentów i producentów. Wymusza to potrzebę kompleksowego rozpatrywania problemów rynku pracy i systemowego podejścia do ich rozwiązania, które umożliwia analizę efektów działania elementów rynku pracy i jego otoczenia ze względu na określone kryteria oraz analizę ich wzajemnych oddziaływań. Rynek pracy ilustruje rys. 1.
W odniesieniu do lokalnego rynku pracy istotą zarządzania będzie ocena możliwości tworzenia organizacji pozwalających na pełne wykorzystanie lokalnego zasobu siły roboczej, a tym samym rozwiązanie problemów bezrobocia. W procesie tym powinny być zaangażowane wszystkie elementy rynku pracy i jego otoczenia tworzące spójny system, którego działania będą podporządkowane pełnemu wykorzystaniu zasobów siły roboczej na obszarze objętym tym systemem.
Funkcjonowanie rynku pracy w Polsce regulują:
n Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Dz. U. 2004, nr 99. poz. 1001.
n Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Dz. U. 2005, nr 164. Poz. 1366.
Akty te definiują i określają zadania instytucji, podmiotów polityki zatrudnienia i infrastrukturę instytucjonalną rynku pracy.
Na instytucje rynku pracy składają się utrwalone zasady postępowania uczestników rynku pracy takie jak [6]:
n reguły dotyczące zatrudniania, zwalniania oraz ustalania płac,
n aktywna i pasywna polityka rynku pracy,
n instytucje dialogu społecznego,
n opodatkowanie płac,
n świadczenia socjalne.
Instytucje rynku pracy (w rozumieniu ustawy) są podmiotami, które w imieniu państwa mają działać na rzecz pełnego i produktywnego zatrudnienia, rozwoju zasobów ludzkich, dążyć do poprawy jakości pracy oraz wzmacniania integracji i solidarności społecznej. Należą do nich: publiczne służby zatrudnienia, ochotnicze hufce pracy, agencje zatrudnienia, instytucje szkoleniowe, instytucje dialogu społecznego i partnerstwa lokalnego (rady zatrudnienia, związki zawodowe, organizacje pracodawców). Publiczne służby zatrudnienia tworzą: organy zatrudnienia, powiatowe i wojewódzkie urzędy pracy, urząd obsługujący ministra ds. pracy, urzędnicy wojewódzcy realizujący zadania ustawy.
Podmiotami polityki rynku pracy są organy, instytucje, organizacje oraz osoby i ich zespoły, których zadaniem jest realizacja celów i funkcji rynku pracy. Stanowią je trzy grupy:
n pracobiorcy, związki zawodowe i organizacje bezrobotnych,
n pracodawcy,
n publiczne i niepubliczne instytucje organizujące, regulujące i pośredniczące na rynku pracy.
Infrastrukturę instytucjonalną lokalnego rynku pracy tworzą organizacje, instytucje, placówki edukacyjne oraz organy administracji rządowej i samorządowej, których działanie wywiera znaczny wpływ na sprawność funkcjonowania rynku pracy. Reguły te dotyczą zatrudniania, zwalniania, ustalania płac, ochrony dochodów bezrobotnych, pomocy w poszukiwaniu pracy, sposobu funkcjonowania dialogu społecznego, opodatkowania płac oraz polityki społecznej i edukacyjnej.
Podmioty infrastruktury lokalnego rynku pracy tworzą trzy grupy:
n Organy administracji wchodzące w skład instytucji rynku pracy lub decydujące pośrednio o kształcie podaży siły roboczej na lokalnym rynku pracy.
n Podmioty (w tym instytucje rynku pracy poza organami zatrudnienia), które zajmują się pośrednictwem pracy, doradztwem zawodowym i współtworzeniem lokalnej polityki rynku pracy.
n Szkoły ponadgimnazjalne, policealne i wyższe oraz instytucje szkoleniowe, które w znacznym stopniu oddziałują na strukturę kwalifikacyjną i zawodową siły roboczej na lokalnym rynku pracy.
Organami zatrudnienia są: minister właściwy ds. pracy, wojewodowie, marszałkowie województw, starostowie powiatowi lub prezydenci miast na prawach powiatu.
O krajowej polityce rynku pracy decyduje rząd, w szczególności Minister Pracy i Polityki Społecznej, który sporządza Krajowy Plan Działań na Rzecz Zatrudnienia.
Zadania w zakresie polityki rynku pracy w imieniu samorządu wojewódzkiego realizuje Wojewódzki Urząd Pracy, jako jednostka organizacyjna samorządu. Marszałek województwa przygotowuje i wdraża corocznie Regionalny Plan Działań na Rzecz Zatrudnienia, dzieli środki z Funduszu Pracy na zadania polityki rynku pracy w województwie i wykonuje działania finansowe z Europejskiego Funduszu Społecznego.
Samorząd przygotowuje analizy rynku pracy w regionie, bada
popyt na pracę monitorując zasoby deficytowe i nadwyżkowe, bada efektywność programów rynku pracy, inicjuje i realizuje przedsięwzięcia mające na celu rozwiązanie lub złagodzenie problemów związanych z planowanymi zwolnieniami grup pracowników z przyczyn dotyczących zakładu pracy, organizowanie i koordynowanie oraz świadczenie usług pośrednictwa zawodowego i informacji zawodowej, rozwijanie ich na terenie województwa, prowadzenie rejestru agencji zatrudnienia, współdziałanie z organami oświatowymi w harmonizowaniu ustawicznego kształcenia zawodowego z potrzebami lokalnego rynku pracy.
Starosta lub prezydent miasta jest organem odpowiedzialnym za kształt polityki rynku pracy. Starosta lub prezydent miasta powołuje dyrektora PUP.
Zadania PUP:
n aktywizacja lokalnego rynku pracy;
n niesienie pomocy bezrobotnym i pracodawcom przez pośrednictwo pracy i doradztwo zawodowe;
n rejestrowanie bezrobotnych;
n inicjowanie i wspieranie tworzenia klubów pracy;
n współdziałanie z powiatowymi radami zatrudnienia w zakresie promocji zatrudnienia i wykorzystywania środków z Funduszu Pracy;
n współpraca z gminami w zakresie upowszechniania ofert pracy;
n rozpowszechnianie informacji o usługach doradztwa zawodowego, szkoleniach, zatrudnieniu socjalnym i robotach publicznych;
n współpraca z Ministrem PiPS, samorządem województwa, przedstawicielami lokalnych związków zawodowych i organizacji pracodawców w ramach świadczenia usług EURES.
Nadzór nad działalnością samorządu województwa w zakresie jakości usług rynku pracy WUP i PUP sprawuje wojewoda.
Elementy rynku pracy i jego otoczenia oraz powiązania między nimi ilustruje rys. 2.
Struktura organizacyjna lokalnego systemu wykorzystania zasobów siły roboczej
Propozycję struktury organizacyjnej lokalnego systemu wykorzystania zasobów siły roboczej ilustruje rys. 3.
Jest to propozycja angażująca wszystkie lokalne podmioty, które mogą uczestniczyć w rozwiązywaniu problemów zatrudnienia:
n organizacje rządowe,
n organizacje pozarządowe,
n organizacje samorządowe,
n organizacje zrzeszające pracodawców prywatnych,
n inne organizacje.
Założenia teorii systemów wymagają ścisłej współpracy wszystkich elementów systemu, co w odniesieniu do systemu wykorzystania zasobów siły roboczej oznacza konieczność koordynacji działań różnych podmiotów zmierzających do pełnego wykorzystania zasobów siły roboczej.
Zadania te spełnia zespół koordynacji, w skład którego powinni wejść reprezentanci wszystkich lokalnych podmiotów zdolnych do tworzenia miejsc pracy. Kierować tym zespołem powinien przedstawiciel lokalnej władzy najwyższy rangą, np. wójt, burmistrz, starosta.
Strukturę organizacyjną systemu tworzy pięć podsystemów:
n Podsystem analiz zasobów siły roboczej.
n Podsystem analiz zasobów gospodarczych.
n Podsystem tworzenia nowych organizacji i rozbudowy istniejących.
n Podsystem zachowania ciągłości zatrudnienia.
n Podsystem informacyjny.
Podsystemy te realizują zadania cząstkowe składające się na kompleksowe rozwiązania problemów zatrudnienia w skali lokalnej.
Podsystem analiz zasobów siły roboczej wykonuje następujące zadania:
n analizuje sytuację na lokalnym rynku pracy określając wielkość podaży i popytu na pracę na tym rynku;
n analizuje sytuację na zewnętrznych (w stosunku do lokalnego) rynkach pracy – unijnym, krajowym, regionalnym, sąsiednich lokalnych i ocenia możliwości przemieszczenia siły roboczej z rynku lokalnego i na inny rynek lokalny przy istniejącej podaży i popycie na siłę roboczą na lokalnym rynku pracy;
n określa strukturę siły roboczej ze względu na różne kryteria: płeć, wiek, wykształcenie, zawód, doświadczenie, sytuację materialną, rodzinną i mieszkaniową, podatność na zmianę miejsca zamieszkania, podatność na zmianę zawodu, podatność na uzupełnienie wykształcenia itd.
Podsystem analiz zasobów gospodarczych wykonuje następujące zadania:
n analizuje potencjał istniejących organizacji tworzących miejsca pracy pod kątem możliwości ich zwiększenia, określając liczbę i charakter miejsc pracy;
n analizuje wszystkie działy gospodarki pod kątem tworzenia na ich bazie nowych miejsc pracy.
Podsystem tworzenia nowych organizacji i rozbudowy istniejących wykonuje następujące zadania:
n określa charakter i rodzaj organizacji, które mogą powstać ze względu na istniejące zasoby siły roboczej, możliwości wykorzystania zasobów siły roboczej z rynków zewnętrznych, potrzeby lokalnego rynku dóbr i usług konsumpcyjnych, potencjał gospodarczy;
n określa wielkość i rodzaj zasobów siły roboczej potrzebnej do utworzenia nowych organizacji;
n określa sposób wykorzystania zasobów gospodarczych do tworzenia nowych organizacji;
n określa koszty tworzenia nowych organizacji;
n określa możliwość rozbudowy istniejących organizacji;
n określa wielkość i rodzaj zasobów siły roboczej potrzebnych do rozbudowy istniejących organizacji;
n określa koszty rozbudowy istniejących organizacji.
Podsystem zachowania ciągłości zatrudnienia wykonuje następujące zadania:
n analizuje i porównuje koszty możliwych sposobów wykorzystania siły roboczej;
n dokonuje wyboru sposobu zachowania ciągłości zatrudnienia ze względu na różne kryteria: kosztów, prognozowanych korzyści, skutków społecznych, rozwoju lokalnego;
n określa i prognozuje potrzeby edukacyjne w skali lokalnej.
Podsystem informacyjny wykonuje następujące zadania:
n zbiera informacje o zasobach siły roboczej i miejscach pracy na lokalnym i zewnętrznych rynkach pracy oraz dokonuje ich obróbki;
n zbiera informacje o sytuacji na lokalnym i zewnętrznych rynkach dóbr i usług konsumpcyjnych oraz dokonuje ich obróbki;
n dokonuje obróbki informacji na potrzeby pozostałych podsystemów;
n dostarcza odpowiednio przygotowane informacje o lokalnym i zewnętrznych rynkach pracy zainteresowanym instytucjom.
Otoczenie lokalnego systemu wykorzystania zasobów siły roboczej stanowią m.in.:
n Zewnętrzne rynki pracy, które obejmują: rynek unijny, krajowy, regionalny i lokalne sąsiednie rynki pracy. Przemieszczanie siły roboczej w ramach tych rynków powinno stać się jednym ze sposobów zachowania ciągłości zatrudnienia. Wymaga to doskonałego systemu gromadzenia, obróbki i przekazywania informacji o sytuacji na tych rynkach.
n Istniejące organizacje tworzące miejsca pracy. Stan zatrudnienia i perspektywy ich rozwoju są podstawowym elementem składowym procesu oceny popytu na pracę na lokalnym rynku pracy.
n System prawny, czyli zbiór aktów normatywnych i instytucji odpowiedzialnych za ich przestrzeganie w zakresie tworzenia miejsc pracy, funkcjonowania elementów tworzących system wykorzystania zasobów siły roboczej i relacji między tymi elementami, pomocy osobom zagrożonym utratą pracy i bezrobotnym.
n System finansowo-bankowy, czyli zbiór instytucji finansowych wspierających funkcjonowanie lokalnego systemu wykorzystania zasobów siły roboczej oraz zasad regulujących ten proces. Przepisy prawne powinny regulować w sposób jednoznaczny i zrozumiały zasady finansowania instytucji tworzących miejsca pracy, wspierających ciągłość zatrudnienia i udzielających pomocy bezrobotnym na potrzeby ich powrotu do stanu zatrudnienia.
n Organizacje i fundusze unijne, które wspierają działania ograniczenia bezrobocia według zasad wypracowanych w UE. Transformacja tych funduszy na lokalne rynki pracy powinna odbywać się na podstawie analizy dającej gwarancję długookresowej wszechstronnej i gruntownej poprawy sytuacji zatrudnienia w skali lokalnej.
Struktura funkcjonalna lokalnego systemu wykorzystania zasobów siły roboczej
Propozycję struktury funkcjonalnej lokalnego systemu wykorzystania zasobów siły roboczej ilustruje rys. 4.
Na lokalnym rynku pracy następuje oddziaływanie sił podaży i popytu na siłę roboczą. Podaż jest kształtowana przez lokalne zasoby siły roboczej według różnych kryteriów: płeć, wiek, wykształcenie, zawód, doświadczenie itd. Natomiast popyt na siłę roboczą tworzą
istniejące organizacje zatrudniające część zasobów, a także potrzeby, które mogą zgłaszać nowo tworzone organizacje. W wyniku oddziaływania sił popytu i podaży czynnika pracy na lokalnym rynku pracy mogą zaistnieć trzy sytuacje: równowaga, nadwyżka popytu, nadwyżka podaży. Każdą sytuację należy rozpatrywać według ilości i rodzaju popytu i podaży. Równowaga oznacza pełne wykorzystanie zasobów siły roboczej i w tym przypadku nie ma potrzeby dalszych działań w ramach systemu. W przypadku nierównowagi na rynku pracy powinien zadziałać system podejmujący określone kroki w celu przywrócenia równowagi. Proces rozpatrujemy przy założeniu, że równowaga na rynku pracy nie może zostać przywrócona za pomocą mechanizmu ceny pracy, czyli płacy. Działanie systemu polega na podjęciu określonych, ściśle skoordynowanych wysiłków wszystkich podmiotów lokalnych, które mają wpływ na kształtowanie sytuacji na rynku pracy, tj. różnych organizacji (rządowych, pozarządowych, samorządowych, pracodawców prywatnych i innych) zdolnych do tworzenia miejsc pracy. Według tej propozycji rozwiązania problemów bezrobocia wielkością wyjściową (pierwotną) dokonywanych analiz są zasoby siły roboczej. Wynikiem tych analiz powinno być precyzyjne określenie charakteru i liczby miejsc pracy w organizacjach, które mogą przejąć niewykorzystane zasoby siły roboczej.
Ważnymi elementami tej analizy powinny być wnioski wynikające z oceny innych zasobów (niż ludzkie) regionu oraz potrzeb konsumpcyjnych. Zestawienie wyników tych analiz powinno odpowiedzieć na pytanie: czy są możliwości tworzenia nowych organizacji, czy nie ma? Jeśli nie ma możliwości tworzenia nowych organizacji, to system powinien na podstawie analizy zewnętrznych rynków pracy podjąć decyzję o innym wykorzystaniu nadwyżek podaży siły roboczej, głównie przez skierowanie pracowników na zewnętrzne rynki pracy na zasadach pomocy proponowanej w algorytmie postępowania z osobą tracącą pracę.
W przypadku istnienia możliwości tworzenia nowych organizacji system ocenia potrzeby popytowe, kierując je na rynek pracy, gdzie następuje przywrócenie równowagi. System zarządzania zasobami pracy musi określić na podstawie oceny podaży i popytu na siłę roboczą rozmiary i strukturę nadwyżki popytu bądź podaży i za pośrednictwem systemu informacyjnego przekazać te dane na rynki zewnętrzne, w celu dokonania niezbędnych przepływów siły roboczej między rynkiem lokalnym a innymi rynkami pracy.
Elementami systemu zarządzania zasobami pracy powinny być również komórki określające prognozy dotyczące rozmiarów i struktury popytu na siłę roboczą, a w konsekwencji ustalające potrzeby w zakresie edukacji zawodowej.
Zarządzanie lokalnym rynkiem pracy nie może ograniczać się do pośrednictwa między pracodawcami i poszukującymi pracy oraz do podejmowania mało efektywnych form przeciwdziałania zjawisku bezrobocia. Powinno zapewnić pracownikowi utrzymanie ciągłości zatrudnienia przez sprawnie funkcjonujący system wykorzystujący szczegółową i systematyczną analizę, który w odpowiednim czasie będzie sygnalizował konieczność podjęcia określonych działań w celu zachowania ciągłości zatrudnienia. Szczególnego znaczenia nabiera w tym kontekście działalność agencji pośrednictwa pracy, których zakres działań powinien zostać rozszerzony o analizę informacji dotyczących pracownika i pracodawcy oraz o realizację procesu dopasowania pracownika do popytu na pracę.
Podsumowanie
Państwo jako najwyższa forma organizacji społeczeństwa przyjęło na siebie wiele obowiązków w zakresie bezpieczeństwa społecznego, m.in. zwalczanie bezrobocia, co jest związane z funkcjonowaniem gospodarki kraju na poziomie zapewniającym wysoki poziom zatrudnienia, czyli niski poziom bezrobocia przymusowego. Powinno więc tak organizować życie społeczno-gospodarcze, aby zapewnić warunki bezpiecznej egzystencji i rozwoju. Jeżeli jakaś grupa społeczna nie dostrzega w warunkach panujących w państwie szans rozwoju dla siebie czy też ma poczucie braku stabilizacji ekonomicznej, okazuje swe niezadowolenie, co stanowić może zagrożenie dla funkcjonowania społeczeństwa w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej. Państwo w swojej działalności powinno zapewnić korzystne warunki funkcjonowania na rynku, co z kolei będzie stanowiło szanse rozwoju nie tylko dla przedsiębiorstw, konkurujących na rynku o pozycję wiodącą, ale również dla jednostek i grup społecznych. Polityka państwa powinna koncentrować się na koordynacji podmiotów ustawodawczych, wykonawczych, samorządowych oraz organizacji rządowych, samorządowych, pozarządowych i kościelnych oraz wyznaniowych tak, aby wyjść naprzeciw zaspokajaniu potrzeb wszystkich grup społecznych i kształtować ich dobro, tzn.: poprawiać sytuację grup słabych ekonomicznie, wspomagać najuboższe grupy społeczne, łagodzić skutki nierówności społecznych, w równym stopniu wspierać rozwój jednostek i grup społecznych.
W przedstawianym ujęciu bezpieczeństwo społeczne jest związane ze zwalczaniem bezrobocia – przez proponowaną zmianę lokalnego rynku pracy i zasobów ludzkich – które pojawiło się w grupie zagrożeń społecznych XXI w. Przedstawione w kontekście lokalnym ma wymiar zarówno krajowy, jak i globalny.
Literatura
1. Flis J., Jakubczak R.: Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku: wyzwania i strategie, Wyd. Bellona, Warszawa 2006
2. Samuelson P.A., Nordhaus W.D.: Ekonomia 1. PWN, Warszawa 2006, s. 327
3. Samuelson P.A., Nordhaus W.D.: Ekonomia 1. PWN, Warszawa 2006, s. 329
4. Samuelson P.A., Nordhaus W.D.: Ekonomia 1. PWN, Warszawa 2006, s. 82
5. J. Bremond. J.-F. Couet, M.M. Salort, Kompendium wiedzy o ekonomii, PWN, Warszawa 2006, s. 119
6. Góra M., Sztanderska U.: Wprowadzenie do analizy lokalnego rynku pracy, MPiPS, Warszawa 2006: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, Infrastruktura instytucjonalna i popyt na pracę na lokalnym rynku pracy, w: R.C. Horodeński, C. Sadowska-Snarska (red.), Gospodarowanie zasobami pracy na początku XXI wieku. Aspekty makroekonomiczne i regionalne, WSE w Białymstoku, Warszawa-Białystok 2009
7. Góra M., Sztanderska U.: Wprowadzenie do analizy lokalnego rynku pracy, MPiPS, Warszawa 2006: Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, Infrastruktura instytucjonalna i popyt na pracę na lokalnym rynku pracy, w: R.C. Horodeński, C. Sadowska-Snarska (red.), Gospodarowanie zasobami pracy na początku XXI wieku. Aspekty makroekonomiczne i regionalne,
WSE w Białymstoku, Warszawa-Białystok 2009, 213
