Streszczenie: Świat zachłysnął się potencjałem rewolucji przemysłowej po uświadomieniu sobie, jakie możliwości przetwarzania zasobów naturalnych daje Ziemia. Wprowadzanie do codziennego dnia wielu rozwiązań technologicznych zapewniło ludziom łatwiejsze życie. Koncentrowano się wyłącznie na zakupie wytworzonych dóbr i korzystaniu z nich bez świadomości, co stanie się z produktem po jego zużyciu.
Moda i trendy uruchamiały popyt, a marketing dla zyskowności zmieniał produkty jakościowe (długoterminowego użytku) na designerskie (krótkoterminowe), żywność bezpośrednio sprzedawaną na długoterminową zapakowaną do dystrybucji globalnej. Nieuniknionymi rezultatami nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych stały się w ostatnim czasie zmiany społeczno-gospodarczo-ekonomiczne. Jedną z gałęzi ekonomii, w której następują duże zmiany ukierunkowane ekologicznie, jest branża szeroko pojętych opakowań poczynając od surowców poprzez wszelkie komponenty produkcyjne. Przyszłe rozwiązania technologiczne muszą przewidywać skutki ich wdrożenia na wiele lat z zakresem ich zastosowania na skalę globalną. Etyczne podejście w działalności badawczo-naukowej jest niezbędne nie tylko w zakresie wiedzy czy technologii, ale także w tworzeniu późniejszych zapisów regulacji branżowych i norm prawnych.
***
Ecopackaging economics. Abstract: The world has been overwhelmed by the potential of the industrial revolution after realizing the possibilities of processing the Earth’s natural resources. The introduction of many technological solutions into everyday life has made people’s lives easier. The focus was solely on purchasing manufactured goods and using them without being aware of what would happen to the product once it was used up. Fashion and trends triggered demand, and marketing for profitability changed quality products (long term use) to designer products (short term), direct-sold food to long term packaged food for global distribution. Some recent socio-economic changes are the inevitable effects of over-exploitation of natural resources. One sector of the economy that is undergoing major ecological change is the packaging industry in its broadest sense, from raw materials to all production components. Future technological solutions need to anticipate the effects of their implementation for many years to come, with a global scope of application. An ethical approach to research and develpoment activities is essential, not only in terms of knowledge and technology, but also in the subsequent establishment of sectoral regulations and legal standards.
***
Wstęp
Wprowadzanie nowoczesnych technologii w produkcji, dystrybucji, pakowaniu i recyklingu opakowań oraz kształtowanie właściwej świadomości proekologicznej w społeczeństwie spowoduje, że wiek XXI będzie przełomowym dla dalszego bytu homo sapiens [1]
Rozwój technologiczny oraz skala zanieczyszczania środowiska uwidaczniają potrzeby wpływu globalnych zmian (m.in. prawne, organizacyjne, społeczne, gospodarcze), by ratować planetę lub jak twierdzą inni, by ratować ludzkość. Jeszcze inni zauważają wartość odpowiedzialności za to, co pozostawimy kolejnym pokoleniom na Ziemi. Człowiek zaczyna zauważać, że brakuje miejsca na planecie, pojawiają się dane o wyczerpaniu niektórych zasobów naturalnych w nie tak odległej przyszłości. Warto w tym miejscu zaznaczyć ewolucję zmian społeczno-gospodarczych w ostatnich wiekach. Można by percypować, że ostatnie trzy wieki działalności człowieka na Ziemi zmieniły więcej niż wszystkie inne razem wzięte. Wynikało to z chęci rozwoju gospodarczego i poprawy jakości życia ludzi. Współczesne problemy ekologiczne uświadamiają, jakim kosztem rozwijała się ludzkość. Zanim przejdę w niniejszym artykule do poglądu ekonomii w kierunku proekologicznym, chciałbym przywołać zapędy podziałów społecznych w czasach feudalizmu, a następnie czasy przemian z okresu mocno niesprawiedliwego społecznie feudalizmu na otwarty dla wszystkich nowy rozdział w historii człowieka przedsiębiorczego. Koncept ten głosił m.in. Adam Smith podkreślając wolny rynek i wolną konkurencję. Był to czas bogaty w innowacje wykorzystywania zasobów naturalnych i odkrywania ich wartości, użyteczności. Od owych czasów zaczęła powstawać przewaga wielkiej manufaktury nad drobnym rzemiosłem. W kolejnych wiekach nastąpił rozkwit przemysłu i technologii szybszy niż regulacje prawne, co jest zauważalne także współcześnie. Samo dzieło Adama Smitha Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów stało się jednym z wyznaczników dla osiągania światowej prosperity gospodarczej.
Wykorzystywanie zasobów dla rozwoju gospodarczego
Tak więc zgodnie z naturalnym biegiem rzeczy większą część kapitału każdego rozwijającego się społeczeństwa kieruje się przede wszystkim do rolnictwa, później do przemysłu, a na ostatku do handlu zagranicznego. Ten porządek rzeczy jest tak bardzo naturalny, że w każdym społeczeństwie, które posiadało jakiś obszar ziemi, zachowywano go, … we wszystkich nowożytnych państwach Europy porządek ten pod wieloma względami został odwrócony. Handel zagraniczny, jaki prowadziły niektóre wielkie miasta, dały początek produkcji wszystkich co doskonalszych wyrobów przemysłowych, … wytwórczość przemysłowa wespół z handlem zagranicznym wprowadziła zasadnicze udoskonalenia w rolnictwie [2].
Postęp technologiczny dawał ludzkości dostęp do nowych możliwości przetwarzania zasobów Ziemi, co zmieniło proporcje w zakresie działalności rolnictwa, przemysłu i handlu, kładąc tym samym podwaliny masowej produkcji rolnej i przetwarzania żywności. Wynalazki i chęć ludzi do korzystania z lepszego życia zmieniły nawyki codziennej konsumpcji kreując popyt na dobra, które marketing wielkich korporacji wytwarzał masowo i tanio. Wynik obniżania cen na dobra codziennego użytku dał większej liczbie ludzi zaspokojenie potrzeb podstawowych dóbr. Rezultatem masowego wykorzystania zasobów naturalnych i produkcji są skutki uboczne m.in. w postaci nadmiernego zużywania pokładów planety i zanieczyszczanie środowiska naturalnego. Rozwój przemysłu, technologii następował tak szybko, że obecnie ludzkość nie przetwarza odpadów w takim zakresie, jaki dawałby neutralny bilans dla dalszego bytu na tej planecie. Ekonomia gospodarstwa domowego stała się uzależniona od wysokości dochodów z pracy na wolnym rynku. Wolny rynek regulują przepisy w każdym kraju stymulując tym samym procesy gospodarcze. Procesy gospodarcze przedsiębiorstw w dążeniu do maksymalizacji zysku korzystają z zasady: Nullum crimen sine lege [3].
Ogół kierunków zachodzących zmian wynika z roli funkcjonowania państwa określającego prawa oraz rodzaje danin i redystrybucję z podatków. Ponieważ nie jest możliwe wytworzenie perpetuum mobile [4], świat boryka się z rezultatami degradacji planety i wpływami zanieczyszczenia środowiska na zdrowie człowieka.
Wnioskuję subiektywnie, że Adam Smith odniósł się na tyle rzeczowo do proporcji podziału kapitału dla ww. zasobów wskazując w odpowiedniej kolejności, co miało swoje uzasadnienie oraz obecne skutki. Zachowanie tego podziału kapitału (lub przynajmniej w proporcjach zbliżonych) mogło wpłynąć na późniejszy przebieg procesów prawnych, organizacyjnych w taki sposób, by mniej zdewastować planetę. Być może konsumpcja byłaby bardziej bezpośrednia w obszarze żywienia ludzkości (mniej pośredników w obrocie żywności = krótszy okres terminu ważności bez potrzeby nad- miernego przetwarzania i pakowania żywności). Eksploatacja zasobów przypomina znaną gorączkę złota.
Opakowania jako element rozwoju produkcji, dystrybucji, konsumpcji
Na swoje czasy koncepcja Adama Smitha miała zastosowanie. Przykładem innowatora już w nowożytnej ekonomii był Peter Drucker, autor wielu publikacji naukowych, również w swych koncepcjach wyprzedzający swoją epokę dając nowe spojrzenie na wizje zarządzania: To, czego potrzebujemy, to przedsiębiorczego społeczeństwa, w którym innowacja i przedsiębiorczość są czymś normalnym, stabilnym i nieustannym [5].
Badania tworzyw sztucznych określały przyszłe ich zastosowanie m.in. na rynku opakowań jako nowego wysoko przetworzonego zasobu w obrocie gospodarczym do pakowania żywności na skalę masową. Po II Wojnie Światowej instytucje regulacyjne przeprowadzając badania nie miały możliwości uzyskiwania tak szczegółowych wyników badań jak w XXI wieku. Dlatego subiektywizm ich interpretacji mógł zaważyć na kreowanych przepisach i zakresach dopuszczalnych norm wszelkich dodatków syntetycznie uzyskiwanych. Przykładem mogą być przeprowadzone w 1973 roku badania toksykologii estrów kwasu ftalowego stosowanego w materiałach opakowaniowych (do bezpośredniego kontaktu z żywnością) jako plastyfikator. Interpretacja wyników tych badań określiła w jednym ze stwierdzeń, że ftalany są metabolizowane przez wątrobę testowanych myszy – nie stwarzają zagrożenia toksykologicznego [6]. Wówczas skala stosowania tych dodatków była jeszcze niewielka. Nie przewidziano konsekwencji ich masowego stosowania na wielu kontynentach, jednocześnie tworząc w kolejnych dekadach realne zagrożenie toksykologiczne. Świat nauki powinien jednak stać na straży etyki i jakości. Dlatego przykład innych wyników badań wykonanych w roku 1975 ukazuje problem potencjalnej migracji z opakowań do leków i żywności. W rezultacie zdefiniowano rodzaje migrantów i źródła ich pochodzenia w materiałach opakowaniowych, skład chemiczny, metody migracji, zasady kryteriów bezpieczeństwa w ich regulacji [7].
Kolejne bardziej zaawansowane technologie wytwarzania optymalizowały produkcję, dystrybucję i konsumpcję wszelkich produktów i żywności. Wraz z globalnym rozwojem gospodarczym nastąpiły zmiany m.in. w otoczeniu człowieka, w przyrodzie, nawykach żywieniowych, konsumpcji. Przemysł związany z opakowaniami wykreował nowe funkcje marketingowe (promocyjno-sprzedażowe), logistyczne (informacyjno-ochronne). Procesy projektowania opakowań uwzględniały łatwość ich wykonania, kształt, dopasowanie do procesów ich napełniania, przechowywanie, użyteczność, identyfikowalność przez konsumentów. W ostatnich latach projektowanie opakowań ukierunkowane jest na ich ekologiczne atrybuty.
Ekonomia ekologicznych opakowań
(…) dobrym pomysłem jest szukanie rozwiązań proekologicznych w zakresie projektowania, produkcji, dystrybucji, stosowania i odzyskiwania opakowań przy uwzględnieniu prawdziwych korzyści dla środowiska naturalnego, człowieka, ekonomii, aby pomysł ten nie okazał się, że jest tylko reklamą (…) [8].
Współczesna ekonomia dostrzega społeczne potrzeby m.in. tworzenia miejsc pracy, bezpieczeństwa socjalnego, współudziału społeczeństwa w decyzjach politycznych oraz ochrony środowiska i dbania o zdrowie. W końcu XX wieku rozwijać się zaczęły m.in. koncepcje social responsibility zauważając potrzebę zmian lub przynajmniej zatrzymania degradacji środowiska, w którym żyjemy. Spis chemicznych dodatków do żywności, wykorzystujący informacje z amerykańskiej Agencji ds. Żywności i Leków, Agencji Ochrony Środowiska i prywatnych producentów wykazuje, że istnieje ponad 9000 substancji chemicznych dopuszczonych do kontaktu z żywnością, w tym bezpośrednie i pośrednie dodatki, chemikalia do pakowania żywności, pozostałości pestycydów i substancje ogólnie uznawane za bezpieczne. Analizy tych substancji skupiają się na scharakteryzowaniu toksyczności i zróżnicowanych biologicznych punktach końcowych [9]. Porównują wyniki z dotychczasowymi dostępnymi danymi – rezultaty są traktowane jako dane m.in. do podejmowania decyzji regulacyjnych [10].
W Europie regulacja proekologicznych zmian jest już dynamicznym procesem od roku 2015, kiedy to Komisja Europejska przyjęła ambitny pakiet gospodarki o obiegu zamkniętym. Program działań określa środki, które obejmują cały cykl życia produktu: od produkcji i konsumpcji do zagospodarowania odpadów i rynek surowców wtórnych. W 2018 roku państwa członkowskie UE podjęły dyrektywy odpadowe w celu zwiększania współczynnika recyklingu odpadów z opakowań do 70% na rok 2030. Natomiast w roku 2020 przyjęto plan działania inicjatyw w całym cyklu życia produktów, ukierunkowany na ich projektowanie, promowanie procesów gospodarki o obiegu zamkniętym, wspieranie zrównoważonej konsumpcji oraz dążenie do zapewnienia jak najdłuższego przechowywania wykorzystywanych zasobów w gospodarce unijnej. Plan ten wprowadza środki legislacyjne i nielegislacyjne ukierunkowane na obszary, w których działanie na poziomie UE przynosi rzeczywistą wartość dodaną. Wprowadza zaostrzone zasady dopuszczania opakowań do obrotu na tym rynku. Oprócz środków mających na celu ograniczenie odpadów z tworzyw sztucznych Komisja zajmie się występowaniem mikrodrobin plastiku w środowisku poprzez m.in. wypełnienie luki w wiedzy naukowej związanej z ryzykiem i występowaniem mikrodrobin plastiku w środowisku, wodzie pitnej i żywności [11].
Podsumowanie
Zmiany legislacyjne w Unii Europejskiej mniej lub bardziej wpływają także na procesy gospodarcze na pozostałych kontynentach. Współpraca międzynarodowa dotycząca wymiany surowców i produktów gotowych powoduje, że producenci w branży opakowań na całym świecie odczuwają wprowadzane metamorfozy europejskie. W ostatnich miesiącach nastąpiły dramatyczne wzrosty cen surowców podyktowane sytuacją pandemiczną na świecie i legislacyjnymi zmianami w UE kreującymi nowe kierunki użytkowania opakowań, systemów odzysku, recyklingu, alternatywnych rozwiązań wielokrotnego użytku, kompostowalnych opakowań zgodnych z normą EN 13432. Zaawansowane prace dyrektyw i rozporządzeń unijnych prowadzą do nieuniknionych zmian nawyków konsumpcji żywności. Reorganizacja niewydolnych systemów odzysku i recyklingu pochłonie ogromne koszty. Będą one miały wpływ na wzrost cen surowców oraz opakowań z tworzyw sztucznych, papieru i tektury. Zwiększający się popyt na opakowania wielokrotnego użytku oraz opakowania kompostowalne powinien stabilizować w dłuższym horyzoncie czasowym poziom cen na te opakowania. Inflacja globalna również wpływa na ceny surowców i opakowań. Inicjatywy zero waste będą jednym z wiodących elementów strategii biznesu wykorzystując różne formy minimalizacji wpływu na środowisko. Najbardziej zaawansowane technologicznie firmy wprowadzają nowe rozwiązania, m.in. opakowania antybakteryjne, folie jadalne, biotworzywa, tworzywa sztuczne pochodzące z recyklingu. Przeobrażanie gospodarki linearnej w gospodarkę cyrkularną inicjuje cały kompleks działań w obszarze gospodarki o obiegu zamkniętym. Wydłużenie cyklu życia produktów wpłynie bezpośrednio na działalność firm z branży surowców, komponentów, producentów, dystrybutorów opakowań. Obecnie obserwuje się dużą presję cenową, technologiczną i proekologiczną ze strony klientów wobec branży opakowań. Wynikiem przemian gospodarczych, reasumpcji zasobów odzyskiwanych, recyklingowych i kompostowalnych jest zaostrzona konkurencja. Marketing wprowadzający na rynek produkty dla konsumenta uwzględnia m.in. ekoprojektowanie, ekodesign, minimalizm, recykling, wielokrotność użycia, kompostowalność, czyli różne koncepcje ecopackaging economics. Identyfikacja poprzez umieszczanie na opakowaniach znaków technologicznych wskazujących precyzyjnie surowiec, z którego są wykonane, staje się obligatoryjnym wymogiem przyszłości. System ten może współgrać korzystnie dla zdrowia konsumenta przy pełnej identyfikacji zapakowanych składników produktów spożywczych (im krótszy skład, tym bezpieczniej dla człowieka i środowiska). Przyszłe wysokie koszty utrzymania efektywnego systemu identyfikacji i minimalizacji odpadów będą stanowić cenę ponoszoną za kilka ostatnich wieków intensywnej eksploatacji zasobów naturalnych oraz nieefektywnego systemu niewykorzystanych odpadów.
Jerzy Luberda
Bibliografia
[1] J. Luberda, System bezpieczeństwa zdrowotnego HACCP w branży opakowań do kontaktu z żywnością a aspekt ekologii, [w]: Ekopsychologia społeczna – psychologiczne i środowiskowe uwarunkowania postaw, red. Zbigniew Nęcki, Zygmunt Wnuk, Antoni Wontorczyk, Instytut Psychologii Stosowanej UJ, Kraków 2004, s. 83
[2] A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 436
[3] Nie ma przestępstwa bez ustawy (na każde przewinienie powinna być odpowiednia ustawa), czyli co nie jest zabronione, to jest dozwolone
[4] Nierealna maszyna, której działanie byłoby sprzeczne z podstawowymi prawami fizyki, Encyklopedia Powszechna PWN, tom 3, Warszawa, 1975, s. 489
[5] P. Drucker, Natchnienie i fart, czyli innowacja i przedsiębiorczość, Warszawa 2004, s. 293
[6] S. I. Shibko, H. Blumenthal, Toxicology of Phthalic Acid Esters Used in Food-Packaging Material, Division of Toxicology, Food and Drug Administration, Washington, D.C. 20204, January 1973
[7] Seymour G. Gilbert, Department of Food Science, College of Agriculture and Environmental Science, Rutgers University, New Brunswick, New Jersey 08903, June 1975
[8] J. Luberda, Koncepcja ecopackaging – wybrane elementy wymagań międzynarodowych norm EN 13432: 2000, ASTM D 6400-04 w zakresie opakowań kompostowalnych, [w]: Wybrane aspekty zarządzania jakością, red. M. Salerno – Kochan, Kraków 2009, s. 161
[9] Przeżycie w określonym horyzoncie, wyleczenie lub zgon, Elementy oceny organizacji i wyników badań klinicznych, red. naukowy, dr n. ekon. Michał Jakubczyk, dr n. med. Maciej Niewada, Warszawa 2011
[10] B. N. VanNoy, A. R. Zota, George Washington University, Washington, DC., Addressing Data Gaps in Toxicity of Food Additive Chemicals using High-throughput Screening Technology, International Society for Environmental Epidemiology, 2020
[11] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Rady Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Nowy plan działania dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy, COM/2020/98 wersja ostateczna
Alfa-Print Sp. z o.o.
ul. Świętokrzyska 14A
00-050 Warszawa
