Nowoczesne materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością oraz ich wpływ na bezpieczeństwo żywności
Małgorzata Nowacka, Dominika Niemczuk
Katedra Inżynierii Żywności i Organizacji Produkcji Wydział Nauk o Żywności, SGGW, Warszawa
Rozwój nowych technologii związanych z materiałami i wyrobami przeznaczonymi do kontaktu z żywnością podyktowany jest rosnącymi wymaganiami zarówno producentów opakowań, jak i nowymi produktami żywnościowymi, wynikającymi z potrzeb konsumentów. Ze względu na rosnące zainteresowanie konsumentów spożyciem świeżych produktów spożywczych o wydłużonej trwałości i kontrolowanej jakości, producenci, chcąc sprostać powyższym wymaganiom, muszą zapewnić nowoczesne oraz bezpieczne opakowania. Stanowi to wyzwanie dla branży opakowań spożywczych, a także działa jako siła napędowa dla rozwoju nowych i ulepszonych koncepcji technologicznych opakowań [9].
Tradycyjne opakowania mają zapewnić ochronę żywności i zachowanie jej trwałości przez jak najdłuższy czas, przy ograniczeniu do minimum interakcji między opakowaniem a produktem [19]. Opakowania aktywne i inteligentne należy uznać za innowacyjny kierunek w dziedzinie opakowań do żywności.
W opakowaniach aktywnych, wbrew wcześniejszym zasadom, celowo wykorzystuje się interakcję produktu z opakowaniem lub ze środowiskiem, jakie produkt ten wytwarza.
W opakowaniach inteligentnych natomiast monitorowany jest stan zapakowanej w te opakowania żywności. Obecnie zainteresowanie producentów opakowań skierowane jest także na wykorzystanie nanotechnologii przy produkcji opakowań przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Wraz z pojawieniem się tego typu opakowań powstają nowe problemy i zagrożenia żywności w porównaniu z istniejącymi zagrożeniami w przypadku tradycyjnych opakowań [9].
W Europie, w porównaniu do Japonii, USA czy Australii, stosowanie opakowań aktywnych i inteligentnych oraz wykorzystanie nanotechnologii w opakowalnictwie jest ograniczone. Z tego powodu wdrażanie innowacyjnych technologii w dziedzinie pakowania żywności przebiega wolniej niż w innych częściach świata [19]. Ostrożne podejście Europy do osiągnięć nowych technologii jest rozsądne ze względu na niedostateczne zbadanie wpływu niektórych substancji, zwłaszcza zawierających nanocząstki na zdrowie człowieka i jego bezpieczeństwo. Prowadzenie badań naukowych w tym kierunku oraz zgłębienie tematu jest niezbędne w celu wykazania bezpieczeństwa nowych opakowań, aby zwiększyć liczbę produktów wprowadzonych na rynek europejski [9].
Materiały aktywne w opakowaniach
Opakowania aktywne mają na celu przedłużenie okresu trwałości produktu, utrzymanie lub nawet poprawienie stanu zapakowanej w nie żywności [22].
Aktywne opakowania można podzielić na dwa główne rodzaje: absorbery i emitery. Absorbery mają za zadanie usuwać niepożądane składniki ze środowiska wewnątrz opakowania [18, 19]. W zależności od zastosowania może to dotyczyć absorpcji wilgoci, etylenu, tlenu czy ditlenku węgla. Do osiągnięcia poszczególnych efektów stosuje się takie substancje, jak zeolit, celulozę, węgiel aktywny, żel krzemionkowy, jony żelaza, kwas askorbinowy, nadmanganian potasu i wodorotlenek wapnia [3, 9, 21].
Zasada działania emiterów polega na wydzielaniu do środowiska opakowania pożądanych substancji, które wywierają pozytywny wpływ na żywność [18, 19, 21, 29]. Emiterami mogą być substancje zapachowe, dodatki do żywności, składniki żywności, regulatory wilgotności i substancje biologicznie aktywne, które przeciwdziałają rozwojowi drobnoustrojów. Najczęściej stosowane są substancje antymikrobiologiczne, etanol, dwutlenek siarki i dwutlenek węgla [1].
Zastosowanie środków czynnych, m.in. kwasów organicznych, enzymów, bakteriocyn, fungicydów, jonów metali, etanolu, wykorzystywanych przy produkcji opakowań do żywności, jest bardzo zróżnicowane i zależy od rodzaju opakowań. Substancje aktywne mogą być włączane w strukturę materiału opakowaniowego albo dołączone do opakowania w postaci preparatu umieszczonego w saszetkach, aktywnej nalepki lub etykiety [28]. Taka różnorodność decyduje o szerokich możliwościach rozwoju, ale także stanowi prawdziwe wyzwanie w ocenie bezpieczeństwa aktywnego opakowania. W związku z powyższym istnieje potrzeba lepszego zrozumienia zasad, mechanizmów, jak i optymalizacji wykorzystania środków aktywnych w celu stworzenia systemów, które są wystarczająco skuteczne, zmniejszają szkodliwe efekty uboczne i pozwalają na dokładną, opartą na wiedzy ocenę potencjalnego ryzyka. Zalety opakowań aktywnych i inteligentnych są oczywiste, ale mogą nieść również pewne zagrożenia, takie jak niedopuszczalny poziom migracji, wprowadzanie w błąd konsumenta czy dostarczanie nieprawdziwych informacji [9].
Forma, w tym kształt i wielkość aktywnych elementów opakowania w postaci np. saszetki, która jest umieszczana w opakowaniu wraz z żywnością może stwarzać ryzyko jej spożycia. W tym przypadku właściwe oznakowanie staje się niezbędne, aby zapobiec możliwości spożycia saszetek wypełnionych aktywnym związkiem przez konsumenta, szczególnie dzieci [21, 23].
Dodatkowo ryzyko przekroczenia dopuszczalnego limitu migracji może pojawić się w przypadku środków konserwujących, stosowanych jako substancje antymikrobiologiczne oraz jako technologiczne dodatki do żywności. Ponadto, ze względu na małą lotność substancji konserwujących istnieje konieczność jej wbudowania w strukturę opakowania. Jednocześnie, aby taka substancja mogła być włączona w opakowanie, musi wykazywać zgodność z polimerem oraz zdolność do przetrwania termicznej obróbki podczas wytwarzania tworzywa sztucznego. W tym przypadku ważnym aspektem jest powstawanie produktów ubocznych reakcji polimeru z konkretną substancją chemiczną oraz skuteczność jej uwalniania z warstwy opakowania, w starannie zaplanowanych ilościach [21].
W opakowaniach aktywnych stosuje się nie tylko substancje przeznaczone do spożycia, tj. dodatki do żywności czy substancje konserwujące, ale także substancje, które przy nieprawidłowym użyciu mogą stanowić zagrożenie Przykładem może być zastosowanie jako pochłaniacza etylenu nadmanganianu potasu, który nie może pozostawać w kontakcie z żywnością, ze względu na jego wysoką toksyczność [21].
Innego rodzaju problemy z zachowaniem bezpieczeństwa żywności mogą stwarzać absorbery tlenu. Zastosowanie niewłaściwych substancji absorbujących tlen oraz niewłaściwe dobranie ilości substancji aktywnej do wielkości opakowania mogą prowadzić do nadmiernego usuwania tlenu, do takiego stopnia, że nastąpi wzrost bakterii beztlenowych. Prowadzi to do sytuacji, w której produkt spożywczy staje się niebezpieczny dla zdrowia konsumenta [9, 10].
Inteligentne opakowania
Opakowania inteligentne mają za zadanie monitorować warunki i informować o zmianach zachodzących w produkcie od momentu jego zapakowania do czasu jego otwarcia [22].
Forma opakowań inteligentnych, w prosty sposób, informuje o jakości i bezpieczeństwie żywności. Kontrolowanie warunków i zmian zachodzących w żywności jest szczególnie istotne podczas jej transportu i przechowywania, szczególnie dla produktów wymagających przechowywania w obniżonych temperaturach [18]. Monitoring i informowanie o składzie atmosfery, zmianach i wahaniach temperatury, czy też zawartości tlenu lub dwutlenku węgla jest możliwe dzięki odpowiednim wskaźnikom [27]. Mogą być one umieszczone wewnątrz, jak i na zewnątrz opakowania [1].
Kwestie bezpieczeństwa w przypadku opakowań inteligentnych dotyczą wskaźników, które są umieszczone wewnątrz jednostkowego opakowania w bezpośrednim kontakcie z otaczającą atmosferą żywności lub żywnością. W przypadku takich wskaźników istnieje możliwość migracji składników chemicznych, co jest niedopuszczalne [9]. Również ważną kwestią w przypadku wskaźników, monitorujących zmiany temperatury oraz czas, w jakim produkt znajdował się poza wyznaczoną temperaturą, z ang. zwanych TTI, jest ich zdolność do spełniania założonych funkcji i wiarygodność przekazywanych informacji [1]. Informacje dostarczane przez inteligentne opakowania powinny być rzetelne i nie mogą wprowadzać konsumenta w błąd [22].
Dokumentem WE, którego ustalenia po raz pierwszy dotyczyły opakowań aktywnych i inteligentnych, było wydane w roku 2004 Rozporządzenie nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady Europy [35].
Rozporządzenie WE nr 1935/2004, zawierając wymagania ogólne w zakresie aktywnych i inteligentnych materiałów oraz wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością nie zawiera wymagań szczegółowych, w tym list pozytywnych substancji dozwolonych do stosowania w tych materiałach i wyrobach.
Kolejny dokument WE, już ściśle poświęcony aktywnym i inteligentnym materiałom i wyrobom przeznaczonym do kontaktu z żywnością, stanowi Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 450/2009 [36].
Zgodnie z Rozporządzeniem 450/2009, ocena bezpieczeństwa stosowanych substancji zostanie dokonana przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA). Wytyczne EFSA, dotyczące składania wniosków na substancje do stosowania w opakowaniach aktywnych i inteligentnych ukazały się po upływie 6 miesięcy od publikacji powyższego Rozporządzenia.
Rozporządzenie przewiduje również, że Wspólnotowy wykaz substancji dozwolonych do stosowania w opakowaniach aktywnych i inteligentnych, dla których w ciągu 18 miesięcy złożono ważne wnioski (zgodne z wytycznymi Urzędu), zostanie sporządzony przez Komisję Europejską po zakończeniu oceny bezpieczeństwa wszystkich substancji objętych wnioskami.
W celu zapewnienia wnioskodawcom uczciwych i równych warunków Wspólnotowy wykaz substancji dozwolonych do stosowania w opakowaniach aktywnych i inteligentnych zgłoszonych we wnioskach ma zostać sporządzony jednoetapowo.
Do czasu ukazania się Wspólnotowego wykazu substancji dozwolonych do stosowania w opakowaniach aktywnych i inteligentnych mogą być stosowane tylko te substancje, które zamieszczono w załączonych do Rozporządzenia Komisji (WE) nr 10/2011 ogólnych listach, dotyczących materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych, przeznaczonych do kontaktu z żywnością.
Do czasu ukazania się wykazu Wspólnotowego substancji dozwolonych do stosowania w opakowaniach aktywnych i inteligentnych, w poszczególnych krajach członkowskich WE, dopuszcza się także wykorzystywanie substancji zaakceptowanych przez władze higieniczno-sanitarne w tych krajach.
Nanotechnologia w opakowaniach produktów do bezpośredniego kontaktu z żywnością
Kolejną innowacją w opakowalnictwie jest wykorzystanie nanotechnologii, umożliwiającej tworzenie struktur na poziomie atomów i cząsteczek [32, 33]. Manipulacja wielkością cząstek na poziomie molekularnym może powodować zmianę właściwości fizycznych i chemicznych w stosunku do ich dobrze znanych odpowiedników w większej skali [30, 33]. Zmiany te obejmują m.in. barwę, rozpuszczalność, wytrzymałość, reaktywność chemiczną oraz ich strukturę. Nanocząstki nie podlegają tym samym prawom fizycznym, co te same cząstki w większej skali, natomiast opierają się na mechanice kwantowej [32].
Do tworzenia nowych rozwiązań w opakowalnictwie stosuje się nanocząsteczki o różnych właściwościach. Zmiany właściwości opakowań obejmują przenikalność folii (zwiększanie właściwości barierowych), poprawę odporności mechanicznej i cieplnej materiałów, ograniczanie wzrostu drobnoustrojów itp. [4]. Przykładowo, wbudowanie nanocząstek glinek w opakowania biodegradowalne z udziałem skrobi poprawia barierowość materiału przez wydłużenie drogi migracji gazów czy pary wodnej (rys.). Tego rodzaju nanokompozyty mogą mieć wpływ na poprawę wytrzymałości mechanicznej niektórych materiałów biodegradowalnych [26].
Nanocząsteczki srebra z antymikrobiologicznymi właściwościami mogą być włączane do opakowań aktywnych w celu ochrony żywności poprzez hamowanie wzrostu drobnoustrojów [13]. Poza tym antybakteryjne powłoki wykorzystuje się w urządzeniach do obróbki żywności, np. urządzeniach do krojenia mięsa, pasach transportujących żywność, czy w urządzeniach o trudnodostępnych miejscach, pozwalając na utrzymanie higieny w zakładach przemysłu spożywczego. Srebrne nanopowłoki, wykazujące dodatkowo odporność na zarysowania czy korozję stosuje się również w przedmiotach użytku domowego, takich jak: naczynia kuchenne, deski do krojenia czy czajniki [4]. W dziedzinie inteligentnych opakowań następuje rozwój nanosensorów, które monitorują i informują o mikrobiologicznych i biochemicznych zmianach w żywności [31]. Podobnie zastosowanie nanoczujników pozwala na śledzenie drogi produktu [32].
Kolejnym przykładem opakowań, przy których produkcji wykorzystuje się nanotechnologie są opakowania z wbudowanymi w ich strukturę nanorurkami węglowymi. Opakowania tego typu mają lepszą wytrzymałość mechaniczną, a dodatkowo nanorurki niszczą bakterie poprzez niszczenie ich komórek [3].
Specyficzne właściwości fizykochemiczne nanocząstek niosą ze sobą wiele korzyści, ale również szereg zagrożeń [11, 20, 24]. Wraz ze zmniejszaniem się wielkości cząstek, zwiększa się ich powierzchnia, konsekwencją czego jest wzrost ich reaktywności [9], aktywności biologicznej i właściwości katalitycznych [17]. Duża powierzchnia nanocząsteczki może potencjalnie wiązać niechciane substancje [9], transportować je do krwi, a następnie rozprowadzać do różnych tkanek i narządów w organizmie człowieka. Ponadto nanocząsteczki mają zdolność przechodzenia przez fizjologiczne bariery do komórek i mogą wywoływać nieprzewidywalne efekty. Dodatkowo mogą wchodzić w interakcje z innymi substancjami obecnymi w żywności, zwłaszcza białkami i kierować je do specyficznych miejsc w organizmie [4], np. wątroby, nerek, śledziony, płuc, mózgu [24].
W związku z odmiennymi właściwościami nanocząstek, w porównaniu z ich „dużymi” odpowiednikami, istnieje prawdopodobieństwo zmiany ich właściwości toksykologicznych. Przykładowo w opakowaniach o właściwościach przeciwbakteryjnych stosowane są systemy oparte o nanocząsteczki srebra [9, 15]. Mogą one migrować do żywności przedłużając jej trwałość i zapewniając bezpieczeństwo mikrobiologiczne żywności [14], a następnie mogą być spożywane z produktem. Znaczne dzienne pobranie srebra różnymi drogami może przyczynić się do powstania jednostki chorobowej zwanej argyria, polegającej na zmianie koloru skóry i tkanek głębokich na kolor niebiesko-szary. Dodatkowo w rozmiarach nano zwiększa się ich toksyczność, a także może nastąpić wzrost oporności bakterii [24].
W badaniach migracji toreb polietylenowych z dodatkiem nanocząsteczek srebra wykazano, że istnieje ryzyko przechodzenia ich do żywności [12]. Natomiast w przypadku biodegradowalnych folii nanokompozytowych zaobserwowano wzrost migracji krzemu, będącego składnikiem nanoglinki użytej w opakowaniu [2].
Kolejny przykład niekorzystnych zmian właściwości, które mogą wywoływać nanocząsteczki stanowi ditlenek tytanu, który jest powszechnie stosowany jako dodatek do żywności [6]. W rozmiarach nano może być wbudowywany w opakowanie w celu ochrony żywności przed działaniem UV [25], jednak eksperymenty przeprowadzone w warunkach in vitro pokazują, iż ditlenek tytanu jako nanocząsteczka uszkadza DNA, zaburza funkcjonowanie komórek i działanie obronne układu odpornościowego, a adsorpcja fragmentów bakterii i przenoszenie ich przez przewód pokarmowy może powodować stany zapalne [16].
Z kolei badania właściwości nanorurek wykazały, iż mogą one hamować namnażanie komórek nerkowych oraz negatywnie wpływać na ich wzrost i odbudowę [7].
Powyższe przykłady wskazują, że migracja nanomateriałów do środków spożywczych może negatywnie wpływać na zdrowie konsumenta [4]. Migracja, w tym przypadku, zależy od toksyczności użytego nanomateriału, jak i wielkości spożycia poszczególnych produktów [8]. Warto zauważyć, że wprowadzenie nanomateriałów w różne obszary życia codziennego i różnego rodzaju produkty, tj. kosmetyki, sprzęt AGD czy ubrania może zwiększać poziom narażenia [16]. Ponadto w przypadku wprowadzenia nanoczujników do opakowań, istnieje możliwość utraty prywatności wskutek śledzenia każdego kroku w łańcuchu pokarmowym [32].
Wprowadzenie nanostruktur do opakowalnictwa budzi wiele wątpliwości odnośnie bezpieczeństwa i prywatności konsumenta. Wynika to głównie z niewystarczających informacji na temat skutków i wpływu nanostruktur na zdrowie ludzi i środowiska oraz braku odpowiednich regulacji i kontroli w powyższym zakresie [5]. Dlatego ich wykorzystanie na szerszą skalę wymaga prowadzenia dalszych badań, które między innymi określą zagrożenia wynikające ze stosowania nanomateriałów, jak i konsekwencje ich nadmiernego spożycia [30].
Podsumowanie
W odniesieniu do opakowań i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością stale rosną wymagania. Konsument oczekuje żywności świeżej, smacznej, wygodnej, o wysokiej jakości żywieniowej oraz bezpiecznej, w wyniku czego następuje dynamiczny rozwój rynku opakowań i materiałów przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Nowe trendy w tej dziedzinie zmierzają do zwiększenia funkcjonalności opakowań. Nowe technologie, tj. opakowania aktywne i inteligentne pozwalają na przedłużenie trwałości produktu, jak i monitorowanie jego jakości podczas przechowywania. Zastosowanie nanomateriałów ma na celu utrzymanie wysokiej jakości produktu spożywczego, poprawę właściwości mechanicznych i barierowych opakowań, co wpływa na bezpieczeństwo przechowywanej żywności.
Innowacyjne opakowania niosą wiele nowych możliwości, ale także zagrożeń. Zarówno zagrożenia pochodzące z tradycyjnych opakowań i wyrobów oraz nowych materiałów i nowych rozwiązań technologicznych mogą powodować pogorszenie jakości produktu oraz wpływać niekorzystnie na zdrowie człowieka. Jednym z podstawowych zagrożeń jest nadmierna migracja substancji chemicznych z opakowań do żywności. Również niewłaściwe oznakowanie, szczególnie przy materiałach aktywnych i inteligentnych stanowi istotne zagrożenie bezpieczeństwa konsumenta. Ponadto właściwości nanocząsteczek, które nie są do końca znane, niosą ze sobą ryzyko wnikania do żywności, a co się z tym wiąże kumulowania i oddziaływania ich na organizm ludzki. Z tego względu zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością zasługują na szczególną uwagę.
W ramach krajów WE brak jest dotychczas przepisów prawnych regulujących stosowanie nanomateriałów do bezpośredniego kontaktu z żywnością.
Stąd też istnieje powszechne dążenie, aby nanosubstancje zawierały warstwy materiału opakowaniowego nie stykające się z żywnością.
Literatura:
[1] Ahvenainen R., 2003: Active and intelligent packaging: an introduction. W: Novel food packaging techniques (red. R. Ahvenainen), Woodhead Publishing Limited, Cambridge, 5-21.
[2] Avella M., De Vlieger J. J., Errico M. E., Fischer S., Vacca P., Volpe M. G., 2005: Biodegradable starch/clay nanocomposite films for food packaging applications. Food Chemistry, 93 (3), 467-474.
[3] Brody A. L., Bugusu B., Han J. H., Sand C. K., 2008: Innovative food packaging solutions. Journal of Food Science, 73 (8), 107-116.
[4] Chaudhry Q., Castle L., Watkins R., 2011: Nanomaterials in food and food contact materials – potential implications for consumer safety and regulatory controls. W: Nanotechnology in the Agri-Food Sector: Implications for
the Future (red. Frewer L. J., Norde W., Fidcher A. R. H., Kampers F. W. H.), Wiley-VCH, Weinheim, 191- 208.
[5] Chaudhry Q., Watkins R., Castle L., 2010: Nanotechnologies in the food arena: new opportunities, new questions, new concerns. W: Nanotechnology in food (red. Q. Chaudhry, L. Castle, R. Watkins), The Royal Society of Chemistry, Cambridge, 1-17.
[6] Chaudhry Q., Groves K., 2010: Nanotechnology applications for food ingredients, additives and supplements. W: Nanotechnology in food (red. Q. Chaudhry, L. Castle, R. Watkins), The Royal Society of Chemistry, Cambridge, 69-85.
[7] Cui D., Tian F., Ozkan C. S., Wang M., Gao H., 2005: Effect of single wall carbon nanotubes on human HEK 293 cells. Toxicology Letters, 155 (1), 73-85.
[8] Cushen M., Kerry J., Morris M., Cruz-Romero M., Cummins E., 2011: Nanotechnologies in the food industry – recent developments, risks and regulation. Trends in Food Science and Technology, online, 1-17.
[9] Dainelli D., Gontard N., Spyropoulos D., Zondervan-van den Beuken E., Tobback P., 2008: Active and intelligent food packaging: legal aspects and safety concerns. Trends in Food Science and Technology, 19 (11), 103-112.
[10] Day B. P. F., 2003: Active packaging. W: Food packaging technology (red. R. Coles, D. McDowell, M. J. Kirwan), Blackwell Publishing, Oxford, 282-302.
[11] EFSA, 2009: The Potential Risks Arising from Nanoscience and Nanotechnologies on Food and Feed Safety. The EFSA Journal 7 (3), 1-39.
[12] Huang Y., Chen S., Xin B., Gao C., Wang T., Yuan B., 2011: Nanosilver migrated into food-simulating solutions from commercially available food fresh containers. Packaging Technology and Science, 24 (5), 291-297.
[13] Kampers F. W. H., 2011: Packaging. W: Nanotechnology in the Agri-Food Sector: Implications for the Future (red. Frewer L. J., Norde W., Fidcher A. R. H., Kampers F. W. H.), Wiley-VCH, Weinheim, 59-73.
[14] Kerry J. P., O’Grady M. N., Hogan S. A., 2006: Past, current and potential utilisation of active and intelligent packaging systems for meat and muscle-based products: A review. Meat Science, 74 (1), 113–130.
[15] Markarian J., 2006: Consumer demands push growth in additives for active packaging. Plastics, Additives and Compounding, 8 (5), 30-33.
[16] Miller G., Senjen R., 2008: Out of the laboratory and on to our plates: Nanotechnology in food and agriculture. Friends of the Earth report.
[17] Nel A., Xia T., Li N., 2006: Toxic potential of materials at the nanolevel. Science, 311 (5761), 622-627.
[18] Nowacka M., Fijałkowska A., 2011: Aktywne materiały przeznaczone do kontaktu z żywnością. Opakowanie, 56 (8), 68-71.
[19] Panfil-Kuncewicz H., Kuncewicz A., Mieczkowska M., 2011: Postęp w pakowaniu produktów spożywczych. Przemysł spożywczy, 65 (7-8), 84-90.
[20] Praca zbiorowa, 2008: FAO/WHO Expert Meeting on the Application of Nanotechnologies in the Food and Agriculture Sectors: Potential Food Safety Implications, Food and Agriculture Organization of the United Nations and World Health Organization, 1-104.
[21] Rijk R., 2007: Chemical migration from active and intelligent packaging materials into food. W: Chemical migration and food contact materials (red. Barnes K. A., Sinclair R., Watson D. H.), Woodhead Publishing Limited, Abington, 371-394.
[22] Rozporządzenie (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 27 października 2004 w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością oraz uchylające dyrektywy 80/590/EWG i 89/109/EWG (Dz. Urz. L 338/4 z 13.11.2004).
[23] Rozporządzenie Komisji (WE) nr 450/2009 z dnia 29 maja 2009 r. w sprawie aktywnych i inteligentnych materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością (Dz. Urz. L 135/3 z 30.05.2009).
[24] Senjen R., Illuminato I., 2009: Nano and Biocidal silver. Extreme Germ Killers Present a Growing Threat to Public Healt. Report., Friends of the Earth, 1-48.
[25] Smolander M., Chaudhry Q., 2010: Nanotechnology in food packaging. W: Nanotechnology in food (red. Q. Chaudhry, L. Castle, R. Watkins). The Royal Society of Chemistry, Cambridge, 86-101.
[26] Sorrentino A., Gorrasi G., Vittoria V., 2007: Potential perspectives of bio-nanocomposites for food packaging. Trends in Food Science and Technology, 18 (2), 84-95.
[27] Swanson B. G., 2003: Food safety operations in food processing, handling and distribution. W: Food safety handbook (red. Schmidt R. H., Rodrick G. E.), John Wiley and Sons, Hoboken, 382-452.
[28] Traczyk I., Walkiewicz A., 2009: Opakowania żywności. W: Obrót żywnością a zdrowie – praktyczny poradnik dla przedsiębiorców. (red. Kulawik J.). Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, 63-69.
[29] Ucherek M., 2002: Nowa generacja systemów pakowania z zastosowaniem opakowań interaktywnych. Opakowanie 47 (9), 10-13.
[30] Waszkiewicz-Robak B., Świderski F. (2008): Nanotechnologia – korzyści i zagrożenia zdrowotne. Bromatologia i chemia toksykologiczna 41 (3), 202-208.
[31] www.foodproductiondaily.com, Nanotechnology
[32] www.globalresearch.ca, Nanotechnology
[33] www.science.org.au, Nanoscience
[34] www.todayshow.com, Argyria
[35] Rozporządzenie WE nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 27 października 2004, w zakresie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością
[36] Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 450/2009 z dnia 29 maja 2009 r. w sprawie aktywnych i inteligentnych materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością
[37] Rozporządzenie Komisji (WE) nr 10/2011 z dnia 14 stycznia 2011 r w sprawie materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu z żywnością
