STRESZCZENIE: Powszechne wykorzystanie tworzyw sztucznych powoduje wzrost obciążeń środowiskowych – zużycia zasobów naturalnych, emisji podczas produkcji, a także konieczność zagospodarowania zwiększonej masy odpadów. W celu ograniczania tych negatywnych skutków konieczne jest stosowanie tworzyw produkowanych zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, w szczególności ulegających biodegradacji oraz wytwarzanych z surowców odnawialnych. Rozwój rynku wyrobów z materiałów biodegradowalnych wpłynął również na rynek opakowań. ABSTRACT: The widespread use of plastics increases the environmental burden – the consumption of natural resources, emissions during production, and the extended need for waste management. In order to reduce these negative effects, it is necessary to use plastics in accordance with the principle of sustainable development, especially by using biodegradable and renewable raw materials. The market development of biodegradable products has also influenced the packaging market.
Wstęp
Opakowania z tworzyw sztucznych notują coraz większy udział w rynku opakowań. Wzrost ich zużycia w ubiegłych latach wynosił średnio 4-6% rocznie [1] (dane COBRO – Instytutu Badawczego Opakowań). Tworzywa powszechnie wykorzystywane w przemyśle opakowaniowym w większości pochodzą z zasobów nieodnawialnych, co powoduje wzrost obciążeń środowiskowych, takich jak: zużycie zasobów naturalnych, emisje do atmosfery, a także generowanie ogromnych mas odpadów. Interdyscyplinarna współpraca szeroko pojętych ekologów aktywistów wpływa jednak na podnoszenie świadomości społeczno-ekologicznej, zaostrzenie uregulowań prawnych oraz rozwój wiedzy w dziedzinie wpływów środowiskowych danych grup wyrobów i materiałów. Wszystko to zwiększa znaczenie ochrony środowiska naturalnego i promowania idei zrównoważonego rozwoju. Coraz większą uwagę przywiązuje się także do: wykorzystywanych surowców oraz ich wpływu na środowisko, sposobów transportu, zużycia energii, składowania i unieszkodliwiania odpadów poużytkowych. To również przekłada się na obserwowalny wzrost zainteresowania zrównoważonymi rodzajami tworzyw, szczególnie tworzyw wytwarzanych z surowców odnawialnych lub z udziałem takich surowców.
W ostatnich latach na rynku produktów z tworzyw obserwuje się zjawisko, które można określić mianem biodegradowalnej rewolucji. Notowany jest ciągły wzrost znaczenia wyrobów produkowanych z materiałów biodegradowalnych. Tworzywa te są skuteczną alternatywą dla klasycznych tworzyw ropopochodnych, ponieważ charakterystyka obu pozostaje zbliżona. Nie inaczej ma się rzecz w przypadku rynku wyrobów opakowaniowych wytwarzanych z tych materiałów. Ekologiczność takich opakowań wynika z faktu, że cały cykl ich życia jest cyklem zamkniętym. W wyniku procesów chemiczno-biologicznych poużytkowe opakowania biodegradowalne podlegają przekształceniu w kompost, który może być następnie wykorzystywany do produkcji odnawialnych surowców naturalnych, takich jak skrobia i celuloza. Stanowi to akceptowalną metodę odzysku, spełniająca wymogi ochrony środowiska. Zrównoważone podejście do wykorzystywania źródeł odnawialnych jest niezwykle istotne w perspektywie wyzwań, które stawiają: rosnąca populacja Ziemi, stopniowe wyczerpywanie zasobów naturalnych, uzależnienie od zasobów kopalnych, degradacja środowiska i zmiana klimatu. Wpisuje się ono również w europejskie strategie wzrostu ekologicznego oraz konkurencyjności. Produkcja biomasy może w przyszłości stanowić alternatywę dla surowców kopalnych, a proces wytwarzania produktów z jej udziałem zapewni znaczne zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych.
1. Ekoetykietowanie
Postępujący rozwój na rynku biopolimerów i nowe rozwiązania technologiczne z nim związane stworzyły potrzebę określenia rodzajów surowców użytych do produkcji danego wyrobu, dlatego też pojawiła się konieczność badania wytworzonego produktu nie tylko pod kątem jakości, ale również pod kątem zawartości surowców odnawialnych (na podstawie udziału węgla organicznego). Zwiększanie świadomości ekologicznej oznacza coraz szczersze grono świadomych konsumentów, którzy przy wyborze produktu kierują się nie tylko jakością i aspektem ekonomicznym, ale również aspektem środowiskowym. W wyborach tych kluczową rolę spełnia przystosowanie opakowania do ponownego użycia, jak również zapewnienie odpowiednich warunków ekologicznych. Idea wprowadzenia systemu oznaczeń ekologicznych umieszczanych na produktach o niskiej szkodliwości ekologicznej sięga lat 70. dwudziestego wieku. Od samego początku zyskała ona popularność, a pionierami stosowania ekoetykiet były Niemcy (Niebieski Anioł, 1978), Kanada (Environmental Choice Label Scheme, 1988), kraje skupione w Radzie Nordyckiej (Biały Łabędź, 1989), Austria (Eko-Znak, 1991) oraz Holandia (Eko-Znak, 1992). Rozbudowane systemy ekooznaczeń funkcjonują obecnie w wielu krajach, m.in. w: Kanadzie, Brazylii, Chorwacji, Czechach, Japonii, USA, Niemczech, Nowej Zelandii, Singapurze, Korei Południowej, Indiach oraz Stanach Zjednoczonych. Ekoetykietowanie znane jest pod wieloma nazwami, funkcjonującymi na zasadzie synonimów, takich jak: etykietowanie środowiskowe, ekoznakowanie, ekooznakowanie, lub biocertyfikacja. Ekoetykietowanie polega na umieszczaniu na produktach informacji świadczących o tym, że dany produkt jest zgodny z pewnymi przyjętymi kryteriami związanymi z ochroną środowiska. Istniejące systemy ekoetykietowania są tak skonstruowane, że ekoetykietę przyznaje się tym wyrobom, które ocenione zostają jako mniej szkodliwe dla środowiska. Systemy ekoetykietowania są tworzone w czterech następujących etapach:
– określenie wyrobów podlegających analizie;
– analiza środowiskowa cyklu życia produktów, określenie oddziaływania na środowisko całego cyklu życia produktu;
– opracowanie kryteriów środowiskowych dla wyrobów wyrażonych w postaci parametrów określających wpływ na środowisko;
– ocena wyrobów pod względem kryteriów środowiskowych; na podstawie dostarczonych przez producentów danych, dotyczących spełnienia kryteriów przez określone wyroby, dochodzi do przyznania ekoetykiety.
Starając się o przyznanie ekoetykiety, producenci wyrobów muszą być przekonani, że dodatkowy wysiłek związany z uzyskaniem ekooznakowania przyniesie korzyść finansową oraz że zyski ze sprzedaży produktu zamortyzują poniesione koszty. Dodatkowy koszt poniesiony przez producenta może wiązać się z koniecznością wprowadzenia zmian w produkcie lub jego opakowaniu, tak aby w efekcie końcowym wyrób był jak najbardziej przyjazny środowisku.
Różnorodność sposobów charakteryzowania środowiskowego i sposobów udostępniania informacji wymusiły na Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (International Organization for Standardization, ISO) standardy kategoryzacji dobrowolnych systemów informacji i oznaczania środowiskowych właściwości produktów, czyli etykietowania:
– typ I: niezależne ekoetykietowanie ISO 14024:1999;
– typ II: własne stwierdzenia środowiskowe ISO 14021:1999;
– typ III: środowiskowe deklaracje produktów ISO/TR 14025:2000.
Ustanowiona została również norma ISO 14020:2000 dotycząca generalnych zasad znakowania i deklarowania środowiskowego. Poszczególne systemy etykietowania oraz deklaracji środowiskowych różnią się podejściem do spełniania obowiązujących kryteriów jak również sposobem przeprowadzania oceny ich wpływów środowiskowych. Niektóre z nich dotyczą kryteriów odnoszących się do całego procesu produkcji, inne dotyczą jedynie pewnych cech produktu (np. zdolność do recyklingu). Porównanie trzech podstawowych typów etykiet i deklaracji środowiskowych przedstawiono w tab. 1.
2.1 Etykiety typu I, czyli niezależne ekoetykietowanie
W grupie znakowania etykietami typu I mieści się ekoznakowanie (ecolabelling, ecological marking), metoda praktykowana w wielu krajach świata (rys. 1.). Polega ona na przeprowadzaniu przez jednostkę zewnętrzną certyfikacji ekologicznej (ecolabel certification), której podlegać będą wyroby spełniające określone kryteria. Reguły przyznawania ekoznaków bazują na cyklu życia produktu, muszą więc uwzględnić aspekt środowiskowy metod produkcji, dystrybucji, użytkowania i końca cyklu życia, czyli zagospodarowania odpadów. Oceny należy dokonywać w oparciu o dane jakościowe lub ilościowe, przy czym podejście ilościowe jest bardziej efektywne. Ekoznak umieszczony na wyrobie oznacza produkt o wysokiej jakości ekologicznej, korzystnie wyróżniający się pod względem oddziaływania na środowisko spośród innych produktów z tej samej branży. Niezależna certyfikacja stanowi gwarancję wiarygodności dla konsumentów.
2.2. Etykiety typu II, czyli własne stwierdzenia środowiskowe
Etykiety II typu, czyli własne stwierdzenia środowiskowe, dają informację dotyczącą spełnienia przez produkt standardów narzuconych dobrowolnie (tzn. bez ingerencji strony trzeciej) przez producenta. Wytwórca sugeruje także odpowiedni design znaku i kontroluje spełnianie jakościowych wymagań ochrony środowiska. Oprócz producenta w tworzenie etykiet II typu zaangażowani mogą być również dostawcy i sprzedawcy. Najczęściej kryteria środowiskowe dotyczą wybranego aspektu cyklu życia produktu. Terminy powszechnie stosowane we własnych stwierdzeniach środowiskowych, wg EN ISO 14021: 2001, etykietach II typu:
– kompostowalny;
– degradowalny;
– zaprojektowany do rozmontowania;
– wyrób o przedłużonym życiu;
– odzyskana energia;
– zdatny do recyklingu;
– zawartość materiału z recyklingu;
– zmniejszone zużycie energii;
– zmniejszone zużycie zasobów naturalnych;
– zmniejszone zużycie wody;
– nadający się do wielokrotnego użytku i wielokrotnego napełniania;
– zmniejszenie ilości odpadów.
Najpowszechniejszym typem deklaracji środowiskowej typu II jest oznaczenie związane z materiałowym recyklingiem produktów. W ten sposób udostępniana jest informacja o ograniczonej szkodliwości tych wyrobów (np. opakowań) dla środowiska w wyniku ponownego ich wykorzystania. Wzrost produkcji i zużycia dóbr materialnych powoduje zwiększenie obciążenia środowiska odpadami pokonsumpcyjnymi, w tym odpadami opakowaniowymi. Sposobem minimalizacji ilości odpadów jest ponowne wykorzystywanie lub ponowne przetwórstwo produktów i ich opakowań. Dlatego istnieje potrzeba selektywnej zbiórki oraz segregacji odpadów. To natomiast stwarza konieczność łatwej i szybkiej identyfikacji materiałowej zużytych opakowań, a także samych wyrobów, co wymaga ich odpowiedniego oznaczania.
Podstawowe symbole recyklingu podzielić można na dwie grupy:
– znaki identyfikujące podatność produktów i materiałów na recykling, czyli wskazujące wyroby nadające się do przetworzenia;
– oznaczenia informujące o tym, że wyroby wyprodukowano, w całości lub częściowo, z przetworzonych materiałów.
Podstawowym międzynarodowym znakiem recyklingu jest symbol złożony z trzech następujących po sobie strzałek rozmieszczonych na planie trójkąta w formie tzw. pętli Moebiusa, jako deklaracja przydatności do recyklingu wg normy ISO 14021:1999. Każda z trzech strzałek obrazuje jeden etap trójstopniowej pętli recyklingu, tj. zbiórkę, przetwarzanie oraz sprzedaż łącznie z użytkowaniem wyrobów wyprodukowanych z materiałów przetworzonych na drodze recyklingu. Znak kojarzony bywa też z hasłem „3R” Reduce, Reuse, Recycle, będącym zachętą do ochrony środowiska w wyniku minimalizacji ilości odpadów, ponownego wykorzystywania produktów i opakowań oraz recyklingu.
W 2015 r. COBRO wprowadziło Program certyfikacji zawartości surowców odnawialnych w wyrobach opakowaniowych. Certyfikacja ta dotyczy wyrobów opakowaniowych wprowadzanych na rynek krajowy, które wytwarzane są z surowców odnawialnych lub z udziałem surowców odnawialnych. Celem certyfikacji jest określenie poziomu procentowego takich surowców, a także udzielanie pozwolenia na stosowanie zarejestrowanych przez COBRO znaków towarowych (w różnych wersjach kolorystycznych dobieranych w zależności od szaty graficznej). Szczegółowe zasady stosowania znaków dla określonych wyrobów opakowaniowych określa Komitet Techniczny ds. Certyfikacji Zawartości Surowców Odnawialnych. Przy certyfikacji wyrobów opakowaniowych stosowane są trzy graniczne przedziały procentowej zawartości źródeł odnawianych (biomasy) związane ze stosowaniem określonych znaków:
1) od 20 do 50% (rys. 3.)
2) od 50,01 do 84,99% (rys. 4.)
3) powyżej 85% (rys. 5.).
Przy stosowaniu wymienionych powyżej znaków nie określa się ich wielkości, natomiast wymagane jest, aby znak na wyrobie opakowaniowym był wyraźny, widoczny, czytelny i trwały nawet po otwarciu opakowania. Na znaku należy nanieść numer certyfikatu, który poprzedza symbol literowy określający wyrób opakowaniowy: A – dotyczy opakowania, B – elementu, C – materiału opakowaniowego.
2.3 Etykiety typu III, czyli środowiskowe deklaracje produktów
W przeciwieństwie do ekologicznego etykietowania I i II typu, typ III nie zakłada spełniania ustalonych standardów przez produkt. Wytwórca, sporządzając środowiskową deklaracją produktu, ocenia poziom oddziaływania na środowisko, bazując na danych ilościowych, zgodnie z metodą oceny cyklu życia (Life Cycle Assessment – LCA). Wytyczne realizacji LCA zawierają normy serii ISO, którą rozpoczyna norma ISO 14040:1997. Dokonanie ilościowej oceny wpływu cyklu życia produktu na środowisko, a następnie czytelne przedstawienie jej wyników (np. jako zestawu parametrów udostępnianych w charakterystyce ofertowej, biuletynie technicznym) w formie środowiskowych deklaracji produktowych EPD zgodnie z raportem technicznym ISO/TR 14025 umożliwia porównywanie z innymi produktami tego samego asortymentu i wskazywanie najlepszych rozwiązań. Sporządzenie deklaracji środowiskowej producent zleca najczęściej niezależnej jednostce. Natomiast certyfikacji zawsze dokonuje wyspecjalizowana organizacja zewnętrzna. Podstawą przygotowania deklaracji i jej certyfikacji jest dokument Product Specific Requirement (PSR) określający zasady LCA oraz wytyczne EPD dla konkretnej grupy produktów, sporządzany przez zainteresowane strony.
Podsumowanie
Powszechne wykorzystywanie w przemyśle opakowaniowym tworzyw sztucznych powoduje również wzrost obciążeń środowiskowych. Alternatywą dla tego typu wyrobów stają się opakowania produkowane z materiałów biodegradowalnych. W przeciwieństwie do opakowań produkowanych z klasycznych tworzyw ropopochodnych, opakowania biodegradowalne funkcjonują w zamkniętym cyklu życia co znacząca wpływa na ich ekologiczność. Opakowania te nadają się do przekształcenia w kompost z którego następnie pozyskuje się odnawialne surowce naturalne takie jak celuloza i skrobia. Postępujący rozwój rynku opakowań z surowców odnawialnych stworzył zapotrzebowanie na określenie rodzaju i procentowego udziału surowców używanych podczas produkcji. Zwiększenie udziału tych opakowań w rynku oraz rozwój świadomości konsumenckiej doprowadziły do wprowadzenia systemów oznaczeń ekologicznych, które od lat 70. dwudziestego wieku pojawiają się na opakowaniach na całym świecie. Na duże znaczenie marketingowe przekazu o ekoproduktach wskazuje dynamika wzrostu sprzedaży etykietowanych towarów. Oznaczenia ekologiczne mogą okazać się interesujące dla wszystkich producentów, którym nie jest obojętny los środowiska naturalnego.
Literatura
[1] Dane COBRO – Instytutu Badawczego Opakowań.
[2] Introduction to ecolabeling, Global Ecolabelling Network (GEN), http//www.gen.gr.jp.
Grzegorz Ganczewski, Małgorzata Grochocka, Konrad Nowakowski, Krzysztof Wójcik
Alfa-Print Sp. z o.o.
ul. Świętokrzyska 14A
00-050 Warszawa
