STRESZCZENIE: Opakowanie jest wyrobem przemysłowym, zaprojektowanym i wytworzonym w celu umożliwienia obrotu rynkowego zawartości i dokonania transakcji sprzedaży, a jego funkcje są podporządkowane temu celowi. Z definicji opakowań wynikają podstawowe funkcje: ochronna, promocyjno-marketingowa, logistyczna, informacyjna, użytkowa i ekologiczna. W zależności od kategorii opakowania, strategii rynkowej producentów towarów, w której opakowanie odgrywa istotną rolę, a także w zależności od rodzaju zawartości, niektóre funkcje stają się pierwszoplanowe.
IN ENGLISH: Functions of packaging in the life cycle; ABSTRACT: Packaging is an industrial product designed and manufactured in order to allow goods trading and sale and its functions depend on that purpose. Definition of packaging determines its basic functions: protective, promotional and marketing, logistical, informative, usable and ecological. Depending on the category of packaging, goods manufacturers’ market strategy, wherein the packaging has an important role, and also depending on the type of content, some functions become foreground.
Cykl życia opakowań
W przypadku opakowań cyklem życia określa się kolejne, powiązane ze sobą procesy – począwszy od pobrania ze środowiska surowców do wytwarzania materiałów poprzez fazę produkcji i dystrybucji aż do etapu powstania odpadów opakowaniowych oraz procesów ich odzysku i/lub unieszkodliwiania. W uproszczeniu cykl życia opakowania obejmuje następujące etapy:
– wydobycie i przetwarzanie surowców mineralnych;
– wytwarzanie (proces produkcji);
– dystrybucję;
– transport;
– użytkowanie;
– powtórne użycie (w przypadku opakowań wielokrotnego użycia);
– recykling lub inne metody odzysku odpadów;
– unieszkodliwianie odpadów.
Wymienione etapy cyklu życia opakowań w powiązaniu z zawartymi w nich towarami przedstawiono schematycznie na rys. 1.
Należy podkreślić, iż długość cyklu życia opakowań zależy od ich kategorii oraz kanałów dystrybucji sprzedawanych towarów. W pośrednich kanałach dystrybucji okres cyklu życia opakowań transportowych zazwyczaj jest krótszy niż w przypadku opakowań jednostkowych, które wraz z towarem podlegają sprzedaży detalicznej. Powstałe z opakowań transportowych odpady wymagają zagospodarowania na ternie hurtowni i jednostek handlowych, natomiast odpady z opakowań jednostkowych wytwarzane są dopiero w gospodarstwach domowych.
Jak ilustruje rys. 1., etapy cyklu życia opakowań są ściśle związane z systemami dystrybucji towarów (większość opakowań towarzyszy towarom na wszystkich etapach ich obrotu rynkowego).
Funkcje opakowań
Opakowanie jest wyrobem przemysłowym, zaprojektowanym i wytworzonym w celu umożliwienia obrotu rynkowego zawartością i dokonania transakcji sprzedaży, a jego funkcje są podporządkowane temu celowi.
Wielu autorów zajmujących się problematyką opakowań, w zależności od osobistych zainteresowań oraz dziedzin i dyscyplin naukowych, jakimi się zajmują (towaroznawstwo, inżynieria materiałowa, zarządzanie, marketing) nieco odmiennie podchodzi do funkcji opakowań. Nie zawsze funkcje te odnieść można do wszystkich kategorii opakowań: jednostkowych, zbiorczych i transportowych. Z tego względu warto spojrzeć na funkcje opakowań w sposób bardziej ogólny i interdyscyplinarny, uwzględniając definicję opakowania zawartą w dyrektywie 94/62/WE, obowiązującą w Polsce na podstawie Ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi. Definicja ta określa, iż jest to wyrób przeznaczony do: przechowywania, ochrony, przewozu, dostarczania i prezentacji produktów. Wynikają z niej podstawowe funkcje:
– ochrona;
– prezentacja;
– przewożenie i dostarczanie, czyli system logistyczny i informacja;
– przechowywanie, czyli użytkowanie.
W zależności od kategorii opakowania, strategii rynkowej producentów towarów, w której opakowanie odgrywa istotną rolę, a także w zależności od rodzaju zawartości, niektóre funkcje stają się pierwszoplanowe.
Rozpatrując rolę opakowań w gospodarce rynkowej, wymienić należy następujące ich funkcje, zilustrowane na rys. 2.:
– ochronna;
– promocyjno-marketingowa;
– logistyczna;
– informacyjna;
– użytkowa;
– ekologiczna.
W określonych etapach cyklu życia w zależności od rodzaju zawartości, a także kategorii opakowania niektóre funkcje mogą mieć większe znaczenie, co ilustruje rys. 3.
Funkcja ochronna
Jest to podstawowa funkcja opakowań, która ma na celu zapewnienie określonej jakości zapakowanych produktów. Opakowania podczas transportu i dystrybucji rynkowej powinny zabezpieczyć wyroby przed zniszczeniem oraz różnorodnymi narażeniami: klimatycznymi (wilgotność, temperatura, światło słoneczne itd.), fizykomechanicznymi (wstrząsy, uderzenia, drgania, nacisk itd.), chemicznymi (gazy, materiały niebezpieczne itd.) i biologicznymi (bakterie, pleśnie, grzyby, szkodniki itp.). Szczególną rolę ochronną w tym przypadku pełnią opakowania transportowe, które powinny wykazywać odpowiedną wytrzymałość przy czynnościach manipulacyjnych i piętrzeniu.
Specyficzne wymagania odnoszą się do opakowań jednostkowych żywności oraz żywności utrwalanej różnymi metodami. Powinny one wykazywać szczelność, barierowość, zabezpieczyć żywność przed zepsuciem i utratą cech organoleptycznych oraz działaniem czynników takich jak: wilgoć, tlen, temperatura, światło itp. W systemach pakowania próżniowego, w kontrolowanej atmosferze CAP oraz w modyfikowanej atmosferze MAP barierowość i szczelność połączeń zgrzewanych ma istotne znaczenie.
Funkcja promocyjno-marketingowa
Funkcja ta dotyczy to przede wszystkim opakowań jednostkowych, niekiedy zbiorczych i transportowych (np. opakowania gotowe na półkę), których oryginalność konstrukcji, estetyka działająca na wyobraźnię, niepowtarzana szata graficzna i atrakcyjność formy oraz zgodność z gustami potencjalnych nabywców zwiększają popyt na określone grupy wyrobów, a jednocześnie opakowania te mogą być narzędziem reklamowym i walki konkurencyjnej producentów o zdobycie nowych konsumentów. Walory wyglądu zewnętrznego, kolorystyka działająca na emocje oraz rozpoznawalne logo mogą skutecznie promować markę, zapewniając jej wysoką pozycję rynkową.
Funkcja logistyczna
Opakowania umożliwiają przemieszczania towarów (transport, magazynowanie i dystrybucję rynkową, w tym konfekcjonowanie wyrobu w celu sprzedaży detalicznej). Kształt, konstrukcja i wymiary opakowania powinny być dostosowane do znormalizowanego systemu wymiarowego, umożliwiać układanie ładunku w warstwy (piętrzenie), wykorzystanie przestrzeni magazynowej oraz środków transportu.
Funkcja informacyjna
Opakowania są nośnikiem wielu informacji, nanoszonych na zasadach dobrowolności lub obligacji prawnej (w formie nadruku, etykiet, znaków, piktogramów itp.), dotyczących: zawartości, warunków transportu i magazynowania oraz samego opakowania, a także danych (kody kreskowe, etykiety logistyczne itp.) związanych z gospodarką magazynową oraz dystrybucją w nowoczesnych systemach logistycznych.
Dla przykładu można wymienić tu znaki ostrzegające o ewentualnym zagrożeniu w przypadku transportu towarów niebezpiecznych, użytkowania substancji i mieszanin niebezpiecznych, a także znaki związane z wymaganiami ochrony środowiska (identyfikacja materiału opakowaniowego, znaki przydatności do recyklingu itd.).
Funkcja użytkowa
Celem jest w tym przypadku zapewnienie bezpiecznego oraz wygodnego przemieszczania i użytkowania zawartości. Dla przykładu są to funkcje: łatwego otwierania, powtórnego zamknięcia, zabezpieczenia przed podrabianiem, zabezpieczenia przed niepożądanym otwarciem oraz kradzieżą, wskaźniki temperatury i wilgotności, ułatwiające przygotowanie i późniejszą konsumpcję, umożliwienie gotowania na parze w kuchence mikrofalowej itd. Opakowania z funkcją użytkową mogą posiadać odpowiednie uchwyty do przemieszczania (rys. 4.), czy w przypadku produktów płynnych uchwyty do nalewania, mogą także zawierać dodatkowe przedmioty, takie jak sztućce (rys. 5.), dozowniki itd.
Funkcja ekologiczna
Funkcja opakowań związana z ochroną środowiska dotyczy przede wszystkim możliwości właściwego postępowania z opakowaniem po jego zużyciu, a także eliminacji innych obciążeń ekologicznych. Dotyczy to zmian w: składzie materiałowym, konstrukcji, doborze elementów, które sprzyjają odzyskowi odpadów. Obecnie ochrona środowiska przed odpadami jest ważnym aspektem zwłaszcza w kontekście nowego modelu gospodarki w obiegu zamkniętym, oznaczającym odejście od gospodarki liniowej, opartej na zasadzie weź – wyprodukuj – zużyj – wyrzuć, w której odpady są traktowane jako ostatni etap cyklu życia produktu, i przejściu na model cyrkularny. W ramach nowej koncepcji odpady – jeżeli już powstaną – traktowane są jako surowiec [2].
Funkcja ekologiczna może być realizowana poprzez: opakowania wielokrotnego użycia (przeciwdziałają powstawaniu odpadów opakowaniowych), opakowania przydatne do odzysku poprzez recykling materiałowy (dobór materiałów niestanowiących barier w recyklingu), recykling organiczny (dobór materiałów biodegradowalnych przydatnych do kompostowania i biometanizacji), przydatnych do odzysku energii (charakteryzujące się wysoką wartością opałową), zawierających materiały ze źródeł odnawialnych (ograniczanie emisji gazów cieplarnianych).
Podsumowanie
Definicje opakowania zawarta w unijnych i krajowych aktach prawnych oraz normatywnych podkreślają zasadniczą funkcję opakowania – ochrony w celu zapewnienia określonej jakości. We współczesnej gospodarce rynkowej, poza ochroną, opakowania spełniają również inne istotne funkcje: promocyjno-marketingową, logistyczną, informacyjną, użytkową i ekologiczną. Niekiedy te różnorodne role trudno jest pogodzić. Dla przykładu wymagania dużej barierowości materiałów opakowaniowych przy pakowaniu próżniowym oraz MAP i CAP mogą eliminować przydatność tych materiałów do recyklingu materiałowego (funkcja ekologiczna) [3]. Na rynkach o dużej konkurencji również funkcja marketingowa może wchodzić w konflikt z przydatnością opakowań do recyklingu, co powoduje deponowanie odpadów opakowaniowych na składowiskach. Dotyczy to głównie wielokorowych, wielomateriałowych opakowań jednostkowych, których głównym zadaniem jest zachęcenie konsumenta (w tym dzieci) do kupienia towaru. Opakowania takie są atrakcyjne dla oczu, ale zazwyczaj nie spełniają wymagań związanych z ochroną środowiska (przydatność do recyklingu).
Widoczne na rynku europejskim zmiany opakowań w wielu przypadkach uwzględniają również aspekt ekologiczny, a w szczególności problem dostosowania do wymagań związanych z odzyskiwaniem materiałów lub energii z powstałych odpadów opakowaniowych [4]. Oznacza to korzystne zmiany w: składzie materiałowym, konstrukcji, doborze elementów, które sprzyjają postępowaniu z odpadami zgodnie z wymaganiami ochrony środowiska.
Uwzględniając nowy model gospodarki w obiegu zamkniętym, należy dążyć do optymalizacji rozwiązań konstrukcyjnych i materiałowych, w których funkcja ekologiczna nie wywołuje konfliktu z pozostałymi funkcjami.
Literatura
[1] Żakowska H. 2008. Systemy recyklingu odpadów opakowaniowych w aspekcie wymagań ochrony środowiska. Poznań: Wydawnictwo AE.
[2] Strona internetowa [https://www.mos.gov.pl/kalendarz/szczegoly/news/w-kierunku-gospodarki-o-obiegu-zamknietym/], dostęp: listopad 2016.
[3] Ucherek M. 2007. Trwałość produktów spożywczych pakowanych w modyfikowanej atmosferze. Kraków: Wydawnictwo AE.
[4] Lisińska-Kuśnierz M., Ucherek M.. 2003. Postęp techniczny w opakowalnictwie. Kraków: Wydawnictwo AE.
[5] Lisińska-Kuśnierz M. 2010. Społeczne aspekty w opakowalnictwie. Kraków: Wydawnictwo AE.
Alfa-Print Sp. z o.o.
ul. Świętokrzyska 14A
00-050 Warszawa
