Znaczenie innowacji w sektorze farmaceutycznym
Pojęcie innowacji opakowaniowej w farmacji określić można jako modyfikację opakowania, wyrażoną poprzez nową formę konstrukcyjną, materiał opakowaniowy i/lub grafikę [1]. Modyfikacje opakowaniowe jako czynnik rozwojowy muszą być wprowadzane w celu dostarczania korzyści zarówno pod względami technicznym, technologicznym, jak też ekonomicznym, marketingowym, ekologicznym i innymi. To także implementacja najnowszych osiągnięć techniki i technologii, przede wszystkim jednak dbałość o bezpieczeństwo oraz ochronę zapakowanego leku [1].
Mimo że opakowania farmaceutyczne to niewielki odsetek rynku opakowaniowego, rozwój branży farmaceutycznej nieustannie stanowi siłę napędową segmentów rynku dostarczających opakowań do leków. Popyt na opakowania nieprzerwanie więc wzrasta. Grupa leków OTC, dostępnych bez recepty, ze względu na rosnącą popularność stanowi doskonałą szansę rozwoju dla producentów opakowań. Dodatkowo opakowania do
leków OTC obok tradycyjnych funkcji ochronno-informacyjnych odpowiedzialne są za marketing i sprzedaż farmaceutyku. Przy zakupie leku bez recepty zwykle to pacjent decyduje, który produkt wybierze, a farmaceuty rola jest tu coraz mniejsza. Wyroby te dodatkowo dostępne są na szeroką skalę w wielu punktach pozaaptecznych, takich jak: sklepy, stacje benzynowe, automaty sprzedające. Producenci leków prześcigają się w pomysłach oraz nowych rozwiązaniach z zakresu opakowań, aby uatrakcyjnić swój wyrób i zachęcić konsumenta do sięgnięcia po produkt. Z drugiej strony widoczna jest tendencja do optymalizowania kosztów transportu, a także magazynowania wyrobu gotowego.
Różne aspekty innowacyjności rynku farmaceutycznego w Polsce
Kierunki innowacyjności w opakowaniach farmaceutycznych
Działania innowacyjne dotyczące opakowań leków dotyczą następujących kwestii:
n rozwoju nowych, zapewniających brak reakcji z produktem materiałów opakowaniowych, których wymagają zaawansowane postaci leku;
n poprawy warunków użytkowania, aplikacji i dozowania leków;
n poprawy funkcjonalności i wygody stosowania;
n poprawy elementów komunikacji [1].
Innowacyjna struktura rynku
Producenci leków, ich dostawcy oraz apteki dla zbudowania pozycji rynkowej oraz uzyskania przewagi konkurencyjnej stosują rozmaite metody wspomagające rozwój przedsiębiorstwa. Badania preferencji odbiorców, śledzenie zachowań konsumentów, obserwacja nowych trendów oraz innowacji umożliwiają i wspomagają optymalizację systemu dystrybucji, a także ekspedycji leków oraz rozwój podmiotów dostarczających wyroby farmaceutyczne [1].
Wartość leków sprzedanych w Polsce w 2010 roku wynosiła 4,4 mld euro. Pomimo wysokiego wskaźnika sprzedaży, w porównaniu z innymi krajami europejskimi polski rynek farmaceutyczny charakteryzuje się jednym z najniższych wskaźników wydatków na leki na osobę (przeciętny Polak wydaje na nie około 50% mniej niż przeciętny Europejczyk) [2].
W lutym 2013 r. rynek farmaceutyczny odnotował znacznie słabszy wzrost wartości sprzedaży względem analogicznego okresu ubiegłego roku niż miało to miejsce w styczniu. Wartość sprzedaży na aptecznym rynku farmaceutycznym w lutym wyniosła 2,19 mld zł. Względem lutego 2012 r. nastąpił więc wzrost sprzedaży o 3,6%, natomiast wobec stycznia 2013 r. sprzedaż spadła o 11,0% [3].
W porównaniu do analogicznego okresu 2012 roku, rynek zanotował wzrost o 76 mln zł. Wartość sprzedaży względem lutego 2012 r. wzrosła podobnie we wszystkich segmentach rynku. Segment leków refundowanych wzrósł o 25,7 mln zł (+3,4%), leków pełnopłatnych o 28,2 mln zł (+6,1%), a sprzedaży odręcznej o 22,8 mln zł (+2,6%) wobec analogicznego okresu 2012 r. W porównaniu ze styczniem 2013 r. spadek wartości sprzedaży odnotowały wszystkie segmenty rynku. Segment leków refundowanych zanotował spadek o 4,6%, leków pełnopłatnych na receptę o 10,3%, a sprzedaży odręcznej o 16,0% [3].
Średnia marża apteczna dla wszystkich leków w lutym wyniosła 27,47% i była wyższa o 2,5% (+0,67 p.p.) od marży w analogicznym okresie roku 2012, natomiast w porównaniu do stycznia 2013 r. średnia marża w aptece była niższa o 1,3% (-0,35 p.p.). Średnia cena leku w lutym 2013 r. wyniosła 16,64 zł i była o 3,2% wyższa niż w ubiegłym miesiącu. W porównaniu do średniej ceny z lutego 2012 r. (15,86 zł) nastąpił wzrost średniej ceny o 4,9% (+0,78 zł) [3].
W lutym refundacja leków przez NFZ osiągnęła wartość 560 mln zł, tj. o 3,5% więcej niż w analogicznym okresie roku 2012. Poziom współpłacenia pacjentów za leki refundowane wynosił 29,4% i był o niecałe 0,09 p.p. niższy niż w analogicznym okresie ubiegłego roku. Względem poprzedniego miesiąca współpłacenie pacjentów za leki refundowane spadło o 1,59 p.p. (wykr. 1.) [3].
Jak wskazują dane GUS dotyczące sytuacji gospodarstw domowych [6], w 2011 roku przeciętny Polak wydawał z własnej kieszeni na leczenie i leki bez recepty 51 zł miesięcznie, a więc 612 zł rocznie. To o 6,3% więcej niż w 2010 roku i o ponad 40% więcej niż w 2005 roku. W roku 2012 Polacy kupili ponad 2 miliardy tabletek przeciwbólowych [6]. Dlatego właśnie w tej grupie leków zmiany opakowań dotyczące: kształtu, konstrukcji, materiału opakowaniowego, oznaczeń graficznych (kody, piktogramy), zamknięć, form aplikacji leków dokonywane są najczęściej. Przekłada się to też na zmiany warunków rynkowych. Głównym czynnikiem wpływającym na wzrost rynku jest rosnąca cena opakowania, która przez ostatnie 9 lat zwiększyła się o 52% [5]. Według Monitora Zdrowia Ogólnopolskiego Systemu Ochrony Zdrowia od 2002 do 2009 roku cena opakowania leków przeciwbólowych wzrosła o ponad połowę z 6,16 zł do 9,39 zł [7]. Hurtownie farmaceutyczne pośredniczące w obrocie lekami między producentem a apteką sukcesywnie wzmacniają swoją pozycję, mimo iż na rynku widoczny jest trend rozwijania bezpośrednich kanałów dystrybucji (producent – apteka, sprzedaż internetowa) (wykr. 2.) [4].
Dystrybucja związana jest z przemieszczaniem dóbr (leków) ze strefy wytwarzania do ostatecznych nabywców, a więc pacjentów, i obejmuje dwa zasadnicze obszary: kanały dystrybucji oraz logistykę, czyli fizyczne przemieszczanie produktu. Do najważniejszych czynników kształtujących dystrybucję na rynku farmaceutycznego należą:
n szczególny charakter leku jako produktu;
n oczekiwania ostatecznych nabywców;
n globalizacja działań producentów;
n procesy integracji w kanałach dystrybucji;
n regulacje prawne dotyczące obrotu lekami;
n innowacje zastosowane w produktach specjalnego przeznaczenia – lekach [4].
Dbając o optymalizację procesów dystrybucji, producenci zarówno leków, jak też opakowań winni mieć na uwadze fakt, iż z uwagi na konieczność szybkiego zaspokojenia potrzeb, aspekty te muszą podlegać ciągłym reformom, zmianom i innowacjom [9]. Ogniwa dystrybucji powiększają swoją przewagę, rosnąc w siłę przetargową względem producentów, dlatego kształtując politykę przedsiębiorstwa, kładą nacisk na nowe kształty i formy opakowań. Te z kolei aktywują i optymalizują sprzedaż, sprzyjając nowoczesnym strukturom handlu.
Opakowanie nie odgrywa wprawdzie szczególnie istotnej roli w podejmowaniu decyzji o wyborze punktów sprzedaży czy firm zajmujących się zbytem, powinno być jednak pomocne w samej dystrybucji. Należy przy tym zwrócić uwagę, iż fizycznie opakowanie odgrywa rolę w procesach: magazynowania, transportu, standaryzacji i identyfikacji [1]. Dlatego producenci opakowań kładą tak zasadniczy nacisk na tworzenie form opakowań, które stanowią wsparcie dla tych procesów.
Inteligentne opakowania: przyszłość dystrybucji i spedycji leków
Na rynku farmaceutycznym bardzo dużą popularnością cieszą się opakowania inteligentne, tzw. intelligent packaging lub też smart packaging [10]. Mają one za zadanie monitorowanie stanu jakościowego produktui i informowanie o nim pacjenta [10].
Inteligentne opakowania farmaceutyczne są w fazie dynamicznego rozwoju i bardzo często mylnie utożsamia się je z opakowaniami aktywnymi. Systemy te pojawiają się często jako inteligentne etykiety umieszczane na zewnątrz lub wewnątrz opakowania [10]. Mogą to być np. czujniki temperatury, mające za zadanie ułatwienie identyfikacji zmian jakości zapakowanego produktu, które powstały w wyniku nieprawidłowego przechowywania (np. w przypadku magazynowania mało stabilnych leków jak: insuliny, szczepionki czy antybiotyki).
Działanie takich czujników umieszczonych w opakowaniach farmaceutycznych polega na nieodwracalnej zmianie wizualnej wskaźnika pod wpływem temperatury. Zmiany te mogą być rejestrowane w wyniku wystąpienia reakcji: enzymatycznej, mikrobiologicznej czy elektromechanicznej [10].
Do takich wskaźników należą między innymi:
n wskaźnik krytycznej temperatury (CTI);
n wskaźniki krytycznej temperatury w funkcji czasu (TTI) [10].
Przykłady inteligentnych opakowań:
n etykiety Fresh-Check firmy Temptime, które wykorzystują zmianę barwy okrągłego okna znajdującego się na etykiecie. Im dłuższe działanie wyższej temperatury, tym intensywniejsze staje się zabarwienie (rys. 1.) [10];
n etykieta CheckPoint bazująca na enzymatycznej hydrolizie tłuszczów, powodującej zmianę zabarwienia etykiety w wyniku wystawienia towaru na temperaturę inną od zakodowanej na opakowaniu [10];
n wskaźnik ColdMar, pozwalający stwierdzić, czy towar był zamrożony lub wystawiony na działanie niskich temperatur (wskaźnik składa się z rurki ze specjalnym płynem, który po upływie określonego czasu zabarwia się na inny kolor) [10];
n opracowana przez koncern Phillips nowa technologia dostarczania leku do organizmu pacjenta w odpowiednim czasie i miejscu przez zastosowanie tzw. inteligentnej pigułki iPill. Ten innowacyjny lek posiada mikroprocesor oraz moduł łączności bezprzewodowej. Występuje w postaci kapsułki o wymiarach 11x26 mm i jest wyposażony dodatkowo w sensor, miniaturową pompkę oraz zbiorniczek na lek (rys. 2.) [11];
n rozwiązanie koncernu Stora Enso, polegające na zastosowaniu technologii, która umożliwia kontrolę przyjmowania leków w czasie rzeczywistym. Opakowanie pokryte jest specjalną farbą, która ma zdolność przewodzenia impulsów elektrycznych. Dodatkowo wewnątrz opakowania znajduje się wkładka typu blister, połączona z modułem komórkowym wchodzącym w skład całego pakietu. Zestaw ten pozwala na śledzenie każdej partii leku opuszczającego opakowanie. Informacja jest natychmiast przesyłana do modułu komórkowego, a stamtąd za pośrednictwem technologii bezprzewodowej GPS czy GPRS do systemów elektronicznego zapisu opieki medycznej (rys. 3.) [11].
Bezpieczne opakowanie jako narzędzie walki z podróbkami leków
W dobie postępu technicznego coraz popularniejsze stają się zakupy przez Internet, a zjawisko to dotyczy również leków. Powstaje jednak problem wzrostu ilości i szybkości rozprzestrzeniania się na rynku podrobionych wyrobów farmaceutycznych. Według brytyjskiej organizacji European Alliance for Access to Safe Medicines (EAASM) zajmującej się walką z fałszowaniem leków, 62% produktów sprzedawanych w sieci stanowiły podróbki [12].
Raport Komisji Europejskiej, podsumowujący zatrzymanie podrabianych produktów przez służby celne krajów unijnych w 2011 ukazuje olbrzymią skalę handlu fałszywymi lekami [18]. Blisko 24% wszystkich przechowywanych podróbek to produkty lecznicze, pochodzące głównie z Chin, Indii oraz Hongkongu [18]. Szacuje się, że wśród leków fałszowanych największą grupę stanowią antybiotyki (28%), hormony (18%), leki przeciwastmatyczne i przeciwalergiczne (7%), przeciwbólowe i przeciwgorączkowe (6%) i inne [10].
Na światowym rynku farmaceutycznym istnieje wiele zabezpieczeń utrudniających podrabianie leków i ich opakowań. Technologie przeciwdziałające nielegalnemu kopiowaniu farmaceutyków gwarantują zindywidualizowane, wielofunkcyjne rozwiązanie dla konkretnego klienta, zapewniając skuteczną ochronę produktu. Pozwalają także optymalizować procesy produkcji, obniżają koszty i wzmacniają wizerunek marki dzięki zastosowaniu atrakcyjnego wzornictwa. Specjalnym rozwiązaniem jest np. etykieta, która nabiera coraz większego znaczenia, zwłaszcza w kwestii ochrony leku i jego opakowania przed sfałszowaniem.
Niektóre przykłady innowacyjnych rozwiązań w walce z fałszowaniem leków to:
n CodeSeal, produkowana przez Tesa Scribos etykieta, której kluczową cechą jest zintegrowany kod. Rozwiązanie uniemożliwia fałszerzom wygenerowanie ważnych kodów produktów oraz próby kopiowania kodów istniejących [13];
n etykieta Holospot firmy Tesa, dzięki widocznym i ukrytym znakom zabezpieczającym zapewniająca ochronę przed podrobieniem, oferująca również możliwość śledzenia opakowania leku oraz przekazująca informację o próbie ingerencji niepożądanych osób (rys. 4.) [14];
n Multi-Seal firmy Scheiner ProSecure, etykieta plombująca wielokrotnego użytku, stosowana najczęściej do preparatów krwiopochodnych. Gwarantuje wiarygodną ochronę opakowania, a po pierwszym użyciu może być wykorzystana do ponownego zaklejenia. Przy pierwszym otwarciu na etykiecie pojawia się jednak trwały, czytelny znak, który może zostać zindywidualizowany [15];
n system weryfikacji autentyczności KeySecure wykorzystujący 15-znakowy alfanumeryczny kod bezpieczeństwa, wygenerowany indywidualnie dla jednostkowego opakowania leku [11];
n zastosowana przez Bayer Healthcare (producenta preparatu Levitra) etykieta Multi-Seal, która posiada pozbawiony kleju segment starter tab, ułatwiający rozpoczęcie jej odklejania, oraz obszar z tzw. efektem kasującym – przy pierwszym otwarciu pojawia się napis: OPEN [16].
n system identyfikacji radiowej RFID (Radio Frequency Identification), metoda znana od ponad pół wieku, jednak jej wykorzystanie do celów komercyjnych to domena ostatnich lat. Identyfikacja etykiet następuje drogą radiową. Specjalne niewielkie urządzenia, tzw. tagi czy transportery, są zbudowane z microchipa i wyposażone w anteny, która aktywuje urządzenia za pomocą fal radiowych (rys. 5.) [17].
Podsumowanie
Opakowania są elementem towarzyszącym ludzkości od zarania dziejów, co wiąże się z rozwojem sposobów ich wykorzystania, począwszy od najprostszych form (pierwsze materiały to np. liście łopianu, skóra, drewno) aż po wysoce zaawansowane technologiczne pojemniki, które wykonywanie są przy użyciu nowoczesnych technologii, materiałów, tworzyw, aktywnie komunikujących się z konsumentem w czasach współczesnych. Jedną z najważniejszych cech ludzkości jest ciekawość (żądza wiedzy), a w niej chęć poznania przyszłości [19]. Możliwość wprowadzania do farmacji innowacji związanych z dostarczaniem nowego produktu opakowaniowego lub modyfikacją istniejących opakowań sprzyja rozwojowi i optymalizacji procesów dystrybucji, spedycji, a co najważniejsze, poprawie użytkowania leków [10]. Wyraźnie wpływa to walory informacyjne wyrobów, poprawia także proces leczenia w warunkach domowych. Przemysł farmaceutyczny promuje wykorzystanie i wdrażanie nowych rozwiązań, a wręcz wymaga wprowadzenia nowych projektów, mogących pozytywnie wpływać na wzrost jakości produktów specjalnego przeznaczenia, takich jak leki.
Literatura
[1] Korzeniowski A., Ankiel-Homa M., Czaja-Jagielska N., Innowacje w opakowalnictwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Poznań 2011.
[2] Raport Wkład innowacyjnego przemysłu farmaceutycznego w rozwój polskiej gospodarki, PWC Polska, 2011.
[3] [www. pharmaexpert.com].
[4] Michalik M., Pilarczyk B., Mruk H., Marketing strategiczny na rynku farmaceutycznym, Wydawnictwo Oficyna, Kraków 2008.
[5] [www.naturalnew.com].
[6] [www.stat.gov.pl/gus/5840_1160_PLK_HTML.htm].
[7] [www.osoz.pl].
[8] Assman K,. Kotowska M., Kubera H., Innowacyjność opakowań dla farmacji [w:] „Przemysł opakowań w Polsce”, Polska Izba Opakowań, Warszawa 2012.
[9] Hales C. F., Opakowanie jako instrument marketingu, Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 1999.
[10] Dobrucka R., Opakowania dla przemysłu farmaceutycznego [w:] „Przemysł opakowań w Polsce”, Polska Izba Opakowań, Warszawa 2012.
[11] Kotowska M., Kubera H., Assman K., Innowacyjne opakowanie dla branży farmaceutycznej, „Towaroznawcze Problemy Jakości”, nr 1/2013.
[12] Malińska Paulina, Zbrodnia bez kary, „Packaging Polska” nr 10/2012.
[13] [http://www.tesa-scribos.com/deu].
[14] [www.tesa.com].
[15] [www.schreiner-medipharm.com].
[16] [www.pmpnews.com/article/protecting-wallet].
[17] [www.farmacja.farmacom.com.pl/kongres2010].
[18] [www.pharma.info.pl].
[19] Kubera H., Problemy i uwarunkowania rozwoju opakowań przyszłości [w:] „Przemysł opakowań w Polsce”, Polska Izba Opakowań, Warszawa 2012.
