1. Wstęp
Celem zadania badawczego było sprawdzenie, jak konsumenci z wielkich aglomeracji miejskich postrzegają wybrane aspekty dotyczące opakowań w kontekście ochrony środowiska. Przeprowadzono więc badanie ankietowe na szerokiej populacji mieszkańców aglomeracji warszawskiej. Dla zapewnienia jednakowej szansy znalezienia się w próbie, zastosowano operat prostej próby losowej. Pytania podzielone były na kilka grup tematycznych i dotyczyły ogólnej świadomości ekologicznej, preferencji podczas robienia zakupów i wyboru produktów, materiałów opakowaniowych oraz postrzegania symboli umieszczonych na opakowaniach. Ich dobór pozwalał na określenie świadomości ekologicznej ankietowanych osób w zakresie funkcji opakowań i wpływu powstałych z nich odpadów opakowaniowych na środowisko. Wyniki poddane zostały analizie statystycznej przy wykorzystaniu programu STATISTICA 8.
Większość badających tę tematykę autorów [1], [2], [3] podkreśla wieloznaczność pojęcia „świadomość ekologiczna”. W opracowaniach spotyka się informacje o wąskim i szerokim pojęciu świadomości ekologicznej lub ujęcia zdominowane przez przedmiot i metodologie badań poszczególnych dyscyplin naukowych.
W znaczeniu wąskim świadomość ekologiczna to wiedza, poglądy i wyobrażenia o środowisku. Natomiast w znaczeniu szerokim – jest to „całokształt uznawanych idei, wartości i opinii o środowisku jako miejscu życia i rozwoju człowieka (społeczeństwa)” [3]. Zasadnicze różnice między tymi ujęciami sprowadzają się do odmiennej charakterystyki przedmiotu świadomości ekologicznej oraz jej statusu i wewnętrznej struktury. Wąskie ujęcie można dzisiaj uznać za anachroniczne, jednostronne i indywidualistyczne.
Drugie, szerokie ujęcie świadomości ekologicznej jest rezultatem dostrzeżenia i docenienia ważkości związku między gospodarczą działalnością społeczeństwa a procesem dewastacji i degradacji przyrody. Odpowiada ono dwóm zapoczątkowanym w końcu lat sześćdziesiątych XX w. ideom ochrony przyrody: pragmatycznej i systemowej.
W szerokim ujęciu świadomość ekologiczna to forma świadomości społecznej przejawiająca się w myśleniu i przeżyciach konkretnych ludzi oraz w społecznie akceptowanych standardach rozumienia, przeżywania i wartościowania przyrody [4].
Rezultatem systematycznego kształtowania świadomości ekologicznej jest kultura ekologiczna jednostki, na którą składają się następujące elementy:
n całokształt wiedzy o środowisku przyrodniczym,
n zdolność dostrzegania specyfiki i złożoności procesów przyrodniczych oraz odnajdywania w nich głównych zjawisk, współzależności i prawidłowości,
n gotowość do przejawiania określonych zachowań w stosunku do środowiska przyrodniczego,
n zdolność otwartego, twórczego myślenia, warunkująca podatność na wprowadzanie innowacji gwarantujących zwiększenie bezpieczeństwa ekologicznego.
Z uwagi na dość wąski, ograniczony do gospodarki odpadami oraz postępowaniem z opakowaniami, zakres badawczy ankiety, warto zwrócić uwagę na ogólne trendy świadomości ekologicznej mieszkańców Polski, które zostały zaprezentowane w publikacji „Świadomość ekologiczna Polaków. Analiza wyników badań ilościowych z lat 1992–2011”, opracowanej przez Instytut na Rzecz Ekorozwoju [5]. Analiza ta dotyczyła oceny zagrożeń ekologicznych, miejsca środowiska w systemie wartości, w tym postrzegania ochrony środowiska w kontekście działalności gospodarczej, działalności na rzecz środowiska, odpowiedzialności za rozwiązywanie problemów środowiskowych, poczucia bycia poinformowanym na temat kwestii środowiskowych, a także postaw w stosunku do polityki energetycznej.
Przedstawione w analizie informacje obrazują dwa główne trendy, z których pierwszy został zdefiniowany jako „wzrost poczucia bezpieczeństwa ekologicznego”, drugi zaś jako „systematyczny wzrost poczucia indywidualnego wpływu na stan środowiska”. Bezpieczeństwo ekologiczne zostało określone jako przeświadczenie systematycznego spadku na przestrzeni lat zagrożeń środowiskowych. Połowa Polaków nadal uważa jednak te zagrożenia za niepokojące, a co charakterystyczne, przeświadczenie takie stosunkowo najrzadziej dotyczy zagrożeń środowiska lokalnego (częściej krajowego, a najczęściej globalnego). Wynik łączyć należy z przeświadczeniem badanych o poprawie jakości środowiska w kraju i miejscu zamieszkania. Drugim istotnym trendem jest ponad 30-proc. i systematyczny wzrost poczucia indywidualnego wpływu na stan środowiska (w szczególności w wymiarze lokalnym). Wzrasta również częstotliwość deklarowania zachowań proekologicznych, głównie jednak tych, którym towarzyszy motywacja ekonomiczna (oszczędność wody, gazu, energii), w zakresie deklarowanych zakupów proekologiczność pozostaje zjawiskiem dość marginalnym.
2. Metodyka badań
Jednym z najważniejszych zadań na etapie realizacji badań bezpośrednich jest odpowiedni dobór próby badawczej [6]. W przypadku małej populacji można poddać ją obserwacji w całości, mamy wtedy do czynienia z badaniem wyczerpującym. Najczęściej jednak napotykamy na populacje duże i bardzo duże. W takich przypadkach wybiera się pewną część populacji i na jej podstawie wnioskuje o całości, a badania mają charakter niewyczerpujący. Dobór próby oznacza wybranie pewnych indywidualnych obserwacji, które tworząc tzw. próbę statystyczną, pozwolą uzyskać wybraną wiedzę o całej populacji [7].
Błędy doboru próby powodują brak odzwierciedlenia rozkładu cech populacji w próbie, co rzutuje na całe badanie – błędnie dobrana próba skutkuje nieprzydatnością badania do opisu zjawisk i prawidłowości w populacji. Hipotezy sformułowane wstępnie pozostają nierozstrzygnięte. Skutki podobne są do przekłamań w zebranych danych.
Wykrycie błędu doboru próby jest trudne i wymaga prześledzenia metodologii badań, a także znajomości realiów tematu badania [8].
Dobór próby można podzielić na cztery główne etapy:
n definiowanie szerokiej populacji,
n wybór operatu losowania,
n określenie metody doboru,
n określenie wielkości próby.
Populacja statystyczna to hipotetyczny zbiór wszelkich możliwych obiektów, o których informacje chcemy uzyskać [9]. W przedmiotowym przypadku są to wspomniani mieszkańcy aglomeracji warszawskiej. Z powodu braku dokładnych informacji dla Warszawy można domniemywać, że oparcie obliczeń współczynników demograficznych na definicji ludności stałej powoduje w przypadku stolicy ich zaniżenie co najmniej o 1,7% (średnia dla miast w województwie mazowieckim), a prawdopodobnie nawet nieco większe [10].
Aglomeracja warszawska to silnie zurbanizowany obszar, w skład którego wchodzą Warszawa oraz liczne miasta i wsie województwa mazowieckiego. Jest to typowy przykład aglomeracji monocentrycznej z dominującą rolą ośrodka centralnego. Bardzo często Warszawa bywa błędnie utożsamiana wyłącznie z miastem w jego granicach administracyjnych.
W zależności od źródeł pojawiają się różne informacje o zasięgu aglomeracji warszawskiej:
n 20 do 30 km od centrum Warszawy, strefa I,
n nawet do 40–50 km, strefa II.
Należy również pamiętać, że jedność przestrzenną i funkcjonalną z powyższymi miastami tworzą silnie zurbanizowane wsie i osiedla, jak Raszyn czy Michałowice, których mieszkańcy prowadzą typowo miejski styl życia. Wzorując się na anglosaskim systemie administracyjnym, jednostki te można nazwać dzielnicami podmiejskimi Warszawy [11].
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, Bank Danych Regionalnych GUS, ludność aglomeracji warszawskiej w 2008 roku wynosiła 2 628 252 z tendencją do 0,5% wzrostu rocznie [12].
Także według danych GUS populacja w województwie mazowieckim na dzień 31.12.2009 wynosiła 5 222 167, a rok później,
31.12.2010 – 5 242 911 (tab. 4.). Powyższe dane zostały uwzględnione przy określaniu próbki dla województwa mazowieckiego [12].
Większoś
ć badanych dokonuje zakupu dóbr w opakowaniach, badania przeprowadzono więc na osobach odwiedzających centra handlowe. Przedmiotem była szeroka populacja mieszkańców aglomeracji warszawskiej, dlatego za operat do losowania przyjęto osoby odwiedzające centra handlowe znajdujące się na terenie miasta Warszawy.
Dla zapewnienia każdemu jednakowej szansy znalezienia się w próbie zastosowano operat prostej próby losowej. Było to w omawianym przypadku wskazane, ponieważ:
n badana populacja jest heterogeniczna,
n konieczne jest zastosowanie wnioskowania statystycznego.
Wyłoniona w ten sposób próba jest reprezentatywna dla populacji.
W zależności schematu losowania oraz szacowanego parametru populacji, stosuje się różne wzory na obliczenie liczebności próby [13]. Szacowane parametry są najczęściej wyrażane średnią arytmetyczną lub częstością względną (tzn. proporcją lub wartością procentową).
Jedną z najistotniejszych kwestii jest również określenie wielkości próby. Zależy ono od kilku czynników, z których cztery najważniejsze to:
n wielkość akceptowalnego błędu pomiaru (mniejszy oczekiwany błąd – większa próba),
n zakres zmienności mierzonej cechy w populacji (większa wariancja – większa próba),
n zakładany przedział ufności (mniejszy przedział ufności – większa próba),
n wielkość populacji (im większa populacja, tym mniejszy odsetek populacji może stanowić próba).
Do wyliczenia minimalnej wielkości próby n jako satysfakcjonującą przyjęto wynoszącą 95% pewność co do tego, że uzyskany w badaniach wynik nie odbiega od faktycznej wartości w populacji o więcej niż 9%, oraz założono, że w populacji jest 50% (proporcja 0,50) konsumentów z aglomeracji warszawskiej wykorzystujących zapakowane produkty. Proporcja ta jest najczęściej przyjmowana do wyliczeń. Daje to 95% gwarancji, że przy innych wskaźnikach procentowych błąd oszacowania będzie mniejszy niż 9% (tzw. maksymalny błąd oszacowania).
2.1. Podstawowe wzory
Objaśnienia [14]:
P – oszacowana proporcja w populacji
e – dopuszczalny błąd
n – wielkość próby
N – wielkość populacji
Z – wartość Z wynikająca z przyjętego poziomu ufności.
Dla 95% poziomu ufności Z=1,96 (ok. 2).
Wzór na wielkość próby przy populacji skończonej:
P(1 – P)
n = –––––––––––––––––
e2 P(1 – P)
–––– + –––––––––
Z2 N
Wzór na wielkość próby przy bardzo dużej populacji:
Z2 [P(1 – P)]
n = –––––––––––––
e2
2.2. Dobór próby badawczej
Zgodnie z przyjętymi na potrzeby badania założeniami schemat doboru próby badawczej przedstawia tab. 1.
Wielkość próby jest zawsze funkcją, która zależy przede wszystkim od przyjętego poziomu ufności, marginesu błędu, a także od rozkładu w próbie i w mniejszym stopniu od wielkości badanej populacji. Interpretując przedstawiony schemat doboru, stwierdzić można, że zalecaną wielkością próby badawczej jest liczba co najmniej 119 mieszkańców aglomeracji warszawskiej. Analizując odpowiedzi i wyciągając wnioski, jak również formułując hipotezy badacze, można wówczas stwierdzić, że są one uprawdopodobnione w 95%. Oznacza to, że z prawdopodobieństwem 95% wnioski z próby dają się przenieść na całą populację mieszkańców aglomeracji warszawskiej, jednak wyłącznie przy założeniu, że wyciągane wnioski i formułowane hipotezy mogą zawsze odbiegać od rzeczywistości o +/- 9%, tyle bowiem wynosi zaakceptowany a priori margines błędu statystycznego.
Błąd statystyczny i wiarygodność oszacowania informują o tym, z jaką dokładnością można wnioskować o całej populacji na podstawie wyników uzyskanych w badaniu przeprowadzonym na losowej reprezentatywnej próbie. Wszelkie założenia badawcze zwiększające stopień prawdopodobieństwa wniosków oraz zmniejszające margines błędu automatycznie zwiększają niemalże w stopniu geometrycznym wielkość wymaganej próby badawczej, co znacznie komplikuje, a niejednokrotnie wręcz niweczy proces badawczy od strony organizacyjnej, finansowej i logistycznej.
Dla potrzeb niniejszego badania próba badawcza wynosiła 121 osób (przy prawdopodobieństwie 95% i błędzie statystycznym +/- 9%). Taki dobór próby zapewnia dosyć pewne wyniki badawcze i sprawną realizację logistyki.
Dla potrzeb badania zakłada się, że jeżeli wielkość próby przekroczy 119, niezależnie od wielkości całej populacji, tak dobrana próba daje możliwy do przyjęcia stopień trafności. Otrzymane w wyniku badań dane będą wtedy zgodne z krzywą rozkładu normalnego, większość odpowiedzi nie będzie odbiegała od średniej arytmetycznej, a niewielka liczba mniej typowych wyników na krańcach rozkładu nie spowoduje skośności wszystkich odpowiedzi. Tak więc przy badaniu satysfakcji klientów próba badawcza wielkości 121 gwarantuje dokładność wynoszącą +/- 9%, przy poziomie ufności 95%.
3. Wyniki badań
W celu uzyskania jak najbardziej wiarygodnych wyników, próbki respondentów zostały podzielone na równe grupy wiekowe, co ułatwiło późniejszą identyfikację trendów i pozwoliło na lepsze zobrazowanie wyników.
W ramach badań ankietowych przeprowadzono wywiady ze 121 wybranymi losowo osobami, odwiedzającymi w III i IV kwartale 2011 r. centra handlowe znajdujące się na terenie aglomeracji warszawskiej, z czego 60% stanowiły kobiety, a 40% mężczyźni.
Analizując badaną społeczność aglomeracji warszawskiej, zwrócono uwagę na wiek i wykształcenie respondentów, ponieważ te właśnie czynniki decydują o innowacyjności i przedsiębiorczości, a także mogą znacząco wpływać na świadomość ekologiczną. Najwięcej badanych osób (24%) należało do przedziału wiekowego 25–34 lat, najmniej było poniżej 18. (1%) i powyżej 64. roku życia (5%). Poziom wykształcenia ankietowanych osób, przedstawiony na wykr. 1., kształtował się następująco: podstawowe – 7%, zasadnicze – 2%, średnie – 39% i wyższe – 52%.
Poziom wykształcenia ankietowanych osób skategoryzowany na płeć, przedstawiony został na wykr. 2., Największą skategoryzowaną grupą były kobiety z wykształceniem wyższym (56% badanej próbki kobiet) oraz średnim (42% badanej próbki kobiet), następnie mężczyźni z wykształceniem wyższym (47% badanej próbki mężczyzn) oraz średnim (35% badanej próbki mężczyzn).
Ankieta składała się z piętnastu pytań, w tym czterech opisanych powyżej kategoryzujących badaną próbkę oraz jedenastu dotyczących rozmaitych aspektów badanego problemu. W ramach niniejszej publikacji przestawiono wybrane zagadnienia poruszane w ankiecie.
Odpowiedzi uzyskane na pytanie określające wpływ opakowań produktów na stan środowiska w sposób jednoznaczny potwierdzają świadomość ekologiczną mieszkańców aglomeracji warszawskiej w tym zakresie. Łącznie tylko 6% respondentów, w większości z wykształceniem podstawowym, odpowiedziało „nie, nie wpływają” lub „nie wiem”, co zostało przedstawione na wykr. 3.
Kolejne pytania dotyczyły systemu prawnego obowiązującego w miejscu zamieszkania badanych osób i obejmowały ocenę działań jednostek zobowiązanych do zbiórki odpadów. Wyniki zostały zestawione z podziałem na płeć respondentów.
Większość (51%) respondentów raczej dobrze oceniła system zbiórki odpadów w miejscu zamieszkania, ale tylko 11% zdecydowanie dobrze, zaś 17% zdecydowanie źle i 21% źle. Biorąc pod uwagę takie rozbieżności, w skrajnych przypadkach można przypuszczać, że poszczególne jednostki samorządowe realizują obowiązki w różnym stopniu, co w konfrontacji z dość wysoką świadomością ekologiczną prowadzi do wysokiej liczby odpowiedzi negatywnych.
To samo pytanie poddano analizie według kategorii wykształcenia respondentów. Jedynie w przypadku grupy osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym największy odsetek respondentów (67%) uważa stan system zbiórki odpadów w miejscu zamiesz
kania za zdecydowanie zły. W pozostałych grupach skategoryzowanych według podziału wykształcenia, tj. dla osób z wykształceniem podstawowym, średnim oraz wyższym, system zbiórki odpadów w miejscu zamieszkania największy odsetek badanych ocenia jako raczej dobry.
Kolejne zagadnienie dotyczy obecnego stanu systemu zbiórki odpadów w porównaniu z sytuacją sprzed 5 lat. Takie zestawienie umożliwia analizę wpływu zmian systemów prawnych i zarządzania gospodarką, jak również jest zgodne z badaniem CBOS, co daje szerszą wiedzę na temat panującego trendu. Na wykr. 4. przedstawiono histogram skategoryzowany oceny zmiany systemu zbiórki odpadów w miejscu zamieszkania w ostatnich 5 latach. W 2011 r. 43% osób uważa, że w ciągu 5 lat nie nastąpiły zmiany w systemie zbiórki odpadów, 39% zauważa poprawę, a 17% jest zdania, że nastąpiła zdecydowana poprawa. Po 1% respondentów uważa, że nastąpiło pogorszenie lub zdecydowane pogorszenie systemu zbiórki.
Analizując wykr. 4., można stwierdzić, że osoby legitymujące się wyższym oraz średnim wykształceniem są podobnego zdania i uważają, że obecnie systemy zbiórki, a co za tym idzie, ochrona środowiska, są lepsze niż pięć lat temu.
Wyniki cyklicznie prowadzonych przez CBOS badań dotyczących oceny zmiany ochrony środowiska w ostatnich 5 latach przedstawiono w tab. 2. [15].
Od 1992 r. CBOS prowadzi badania stanu ochrony środowiska. W pierwszym roku osoby twierdzące, że z ochroną środowiska jest gorzej niż w latach wcześniejszych, stanowiły ponad połowę ankietowanych. Od tego czasu liczba opinii krytycznych wyraźnie zmalała. Zmalał także, choć w mniejszym stopniu, odsetek osób niedostrzegających zmian w tej kwestii. Znacznie wzrosła natomiast liczba badanych, którzy uważają, iż z roku na rok stan środowiska się poprawia. Biorąc pod uwagę fakt, że system zbiórki odpadów jest jednym z elementów ochrony środowiska, można zauważyć dość stabilną tendencję oceny. Z przeprowadzonych badań wynika, iż 56% respondentów lepiej ocenia stan obecny niż ten sprzed 5 lat.
Często poruszaną kwestią są oznaczenia ekologiczne na opakowaniach. Aspekt ten jest zauważany przez przedsiębiorców, którzy chcą się wyróżnić poprzez wizerunek „przyjaznych środowisku”. Większość respondentów (60%) stwierdziła, że nie zwraca uwagi na oznaczenia ekologiczne, a tylko 13% zadeklarowało, iż kupuje jedynie produkty oznaczone znakami ekologicznymi. Preferowanymi oznaczeniami są: „nadający się do recyklingu” (23%), „do powtórnego użytku” (22%) oraz znak wskazujący, że są to opakowania biodegradowalne (21%).
Kolejnym poruszonym w ankiecie zagadnieniem było określenie istotności cechy opakowania podczas podejmowania decyzji o zakupie wyrobu, który jest w nie zapakowany. Respondenci mogli do każdej cechy przypisać wagę od 1 – najmniej istotne do 5 – najważniejsze. Średnie znaczenie cech przedstawiono na wykr. 5. i 6.
Najważniejszą cechą (42% – osób uznało ją za istotną) opakowania jest jego funkcja ochronna – zapewnienie pełnej ochrony zapakowanego produktu, średnia 3,91. Na tę cechę wskazali zarówno mężczyźni, jak i kobiety, choć widać istotną różnicę pomiędzy płciami: dla kobiet średnia tej cechy wynosi 4,03, zaś dla mężczyzn 3,73. Kolejnymi cechami o zbliżonym poziomie istotności są: informacja: 3,39; ergonomiczność: 3,37; ekonomia: 3,25 (za to z drugim wynikiem istotności 39%) oraz już ze średnią poniżej 3 ekologiczność: 2,79. Można zaobserwować, że mężczyźni niżej ocenili wszystkie cechy, stąd też widoczna u nich niższa średnia.
4. Podsumowanie
Przeprowadzone badania i analiza uzyskanych wyników wykazały, że ogólna świadomość ekologiczna mieszkańców aglomeracji warszawskiej pozostaje na dość wysokim poziomie. Mieszkańcy wykazują zainteresowanie kwestiami ekologicznymi, orientują się w zasadach segregacji odpadów oraz systemów ich zbiórki. Tylko 6% respondentów, w większości z wykształceniem podstawowym, nie potrafiło ocenić, czy opakowania produktów mają wpływ na stan środowiska. Ponad cztery piąte mieszkańców aglomeracji warszawskiej uważa, że celem segregacji odpadów jest możliwość ich późniejszego przetworzenia, a 74% wskazuje na mniejszą ilość odpadów trafiających na wysypiska śmieci. Większość respondentów stwierdza jednocześnie, że segregacja nie jest ekonomicznie uzasadniona, co nie wpływa motywująco na podejmowanie działań w tym kierunku przez świadomych ekologicznie mieszkańców.
Umiejętność prawidłowego określenia podstawowych surowców przydatnych do ponownego przetwórstwa, takich jak: papier, szkło, metal, aluminium i tworzywa, wykazało ponad 80% ankietowanych, co w sposób jednoznaczny potwierdza wysoką świadomość ekologiczną w tym zakresie, zwłaszcza wśród osób z wyższym wykształceniem i mieszkańców dużych miast. Jednakże w przypadku odpadów poużytkowych opakowań biodegradowalnych wytwarzanych z surowców odnawialnych, sytuacja nie jest już tak dobra, a świadomość ekologiczna mieszkańców kształtuje się na znacznie niższym poziomie. Aż 66% respondentów nie było zorientowanych, że poużytkowe opakowania biodegradowalne i kompostowalne są odpadami organicznymi, które należy umieszczać w specjalnych pojemnikach przeznaczonych do tego rodzaju odpadów. Również funkcje ekologiczne opakowania oraz użycie do jego produkcji materiałów biodegradowalnych zostały uznane przez osoby ankietowane za mało istotne. Pogłębianie świadomości ekologicznej w tej kwestii poprzez działalność edukacyjną i informacyjną jest jednym z nieodzownych zadań wynikających z coraz powszechniejszego stosowania opakowań biodegradowalnych oraz nałożonych na Polskę obowiązków dotyczących zagospodarowania bioodpadów i ograniczania ich składowania na wysypiskach.
Przeprowadzone badania wykazały ponadto istnienie biernej postawy w zakresie stosowania się do oznaczeń ekologicznych opakowań. Znacząca większość respondentów nie zwraca uwagi na oznaczenia ekologiczne.
Na podstawie uzyskanych wyników, uwzględniając różnice między zachowaniami deklarowanymi a rzeczywistymi, należy stwierdzić, że podnoszenie świadomości i kultury ekologicznej społeczeństwa w zakresie opakowań przyjaznych środowisku i postępowania z powstałymi z nich odpadami jest w dalszym ciągu nieodzowne. Odpowiednio ukształtowana świadomość ekologiczna przekłada się bowiem na stosowne i efektywne zachowania człowieka w obliczu wymogów środowiska.
Niniejsza ankieta była pierwszą próbą badań dotyczących tej problematyki i pokazała aktualny stan wiedzy społeczeństwa oraz poziom świadomości ekologicznej. Wykorzystując jej wyniki i założenia, w przyszłości będzie można dokonać bardziej wnikliwych obserwacji trendów oraz zachowań w zakresie świadomości ekologicznej, a także postrzegania przez społeczeństwo problematyki gospodarki odpadami opakowaniowymi, w szczególności w związku z nowelizacją Ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, która od lipca 2013 roku wprowadzi zmiany w dotychczas stosowanym systemie.
Literatura
[1] Burger T., Uwagi o świadomości ekologicznej, „Zielone Zeszyty PKE (Okręg Mazowiecki)” 1986.
[2] Gliński P., Społeczne aspekty ochrony i kształtowania środowiska w Polsce, Wydawnictwo SGGW-AR, Warszawa 1990.
[3] Domka L., Kryzys środowiska a edukacja dla ekorozwoju, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1996.
[4] Hull Z., Świadomość ekologiczna, „Aura” 11/1984.
[5] Strumińska-Kutra M., Świadomość ekologiczna Polaków – analiza wyników badań ilościowych z lat 1992–2011, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2011.
[6] Grobler A., Metodologia badań, Wydawnictwo Naukowe ZNAK, Kraków 2008.
[7] Babbie E., Wprowadzenie do badań [w:] „Podstawy badań społecznych”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
[8] Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 1999.
[9] Babbie E., Badania spo
łeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
[10] Kupiszewski M., Bijak J., Ocena prognozy ludności GUS 2003 z perspektywy aglomeracji warszawskiej, Środkowoeuropejskie Forum Badań Migracyjnych w Warszawie, Warszawa 2006.
[11] Statystyczne vademecum samorządowca 2010: Obszar Metropolitalny Warszawy, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010.
[12] Dane ze strony internetowej [http://www.stat.gov.pl], odsłona: maj 2013.
[13] Szreder M., Metody i techniki sondażowych badań opinii, PWN Warszawa 2010.
[14] Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych, wydanie szóste zmienione i uzupełnione, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2005.
[15] Ekologiczna świadomość Polaków, CBOS, Warszawa 2000.
