PACKAGING SPECTRUM: Synergia podmiotów w obszarze gospodarki odpadami opakowaniowymi

24 Mar 2017 11:10

W przypadku analizy zagadnienia synergii podmiotów w obszarze gospodarki odpadami opakowaniowymi celowe wydaje się odwołanie do koncepcji podejścia systemowego, opracowanej przez von Bertalanffy’ego oraz Wienera. Gospodarkę odpadami opakowaniowymi w ujęciu systemowym postrzegać można jako całość (system), w którym ujawniają się sprzężenia wewnętrzne i zewnętrzne, a także struktury wewnętrzne (podsystemy). System ten obejmuje liczną grupę jednostek o różnych, często sprzecznych celach. Rolę zarządczą winien więc pełnić pion administracji państwowej odpowiedzialny za stan środowiska (Ministerstwo Środowiska) w oparciu o zdefiniowane zasady i cele, z uwzględnieniem zasad gospodarki rynkowej. Zarządzanie systemem gospodarki odpadami opakowaniowymi nie może ingerować w działalność podmiotów gospodarczych w sposób osłabiający ich konkurencyjność rynkową lub efektywność, w rozwiniętej gospodarce rynkowej bierze się jednak pod uwagę nie tyko potrzeby przedsiębiorców, ale także szeroko ujęty cel ekologiczny. ABSTRACT: The issue of entities synergy in the area of packaging waste management, should be analyzed with reference to the concept of system approach, developed by von Bertalanffy and Wiener. In such system approach packaging waste management can be seen as a whole (system), which reveal internal and external feedback and internal structures (subsystems). This system includes a large group of individuals with different, often conflicting purposes. The role of management should therefore play a division of state administration responsible for the environment (Ministry of Environment) based on defined principles and objectives, taking into account market economy rules. waste management cannot tamper with the activities of economic entities in a manner which undermines their competitiveness or market efficiency, but in a developed market economy should be taken into account not only the needs of entrepreneurs, but also widely recognized environmental objective.

Gospodarka odpadami opakowaniowymi w ujęciu podmiotowym stanowi system powiązanych ze sobą bezpośrednio lub pośrednio jednostek, pozostających ze sobą we wzajemnych relacjach [1]. Podmioty takie działać mogą w rozmaitych sferach: 

– produkcyjnej;

– usługowej; 

– badawczo-naukowej; 

– administracyjnej; 

– edukacyjnej (rys. 1.). 

Synergia działań w obrębie opisywanego systemu wiąże się z koniecznością wprowadzenia zasad zarządzania procesowego, wykorzystania wiedzy z rozmaitych obszarów teorii organizacji oraz wprowadzenia właściwych instrumentów ekonomiczno-prawnych. 

W przypadku analizy zagadnienia synergii podmiotów w obszarze gospodarki odpadami opakowaniowymi celowe wydaje się odwołanie do koncepcji podejścia systemowego, opracowanej przez von Bertalanffy’ego, twórcę ogólnej teorii systemów, oraz Wienera – twórcę cybernetyki. Badane obiekty są tu postrzegane jako podsystemy otwarte, a więc zbiory elementów powiązanych tak, że tworzą nową całość wyróżniającą się w otoczeniu. Możliwa jest dzięki temu pełniejsza analiza zarówno samego systemu, jak też procesów w nim zachodzących.

Gospodarkę odpadami opakowaniowymi w ujęciu systemowym postrzegać można jako całość (system), w którym ujawniają się sprzężenia wewnętrzne i zewnętrzne, a także struktury wewnętrzne (podsystemy). Charakteryzuje się ona następującymi cechami:

– na skutek różnorodnych, bezpośrednich i pośrednich sprzężeń oraz procesów (zachodzących wewnątrz i na zewnątrz systemu) efekt końcowy nie jest jedynie prostą wypadkową efektów poszczególnych elementów;

– usprawnienie funkcjonowania podsystemów tworzących całość nie musi prowadzić do polepszenia funkcjonowania całego sytemu, a jeden niesprawny element może spowodować znaczne obniżenie sprawności całego systemu i nieosiągnięcie założonych celów;

– w systemie można wyodrębnić obszary kluczowe, które decydują o efekcie końcowym, a koncentracja na tych obszarach daje najlepsze wyniki (eliminowanie wąskich gardeł);

– obserwuje się powiązania między podsystemami, wpływ na jeden może wywołać przesunięcie w czasie i spotęgowanie reakcji w innym [2].

Gospodarka odpadami opakowaniowymi stanowi system obejmujący liczną grupę jednostek o różnych, często sprzecznych celach własnych – w wielu przypadkach jest to maksymalizacja zysków. W skali makroekonomicznej wspomniane jednostki winny współpracować w uporządkowany i skoordynowany sposób w celu osiągnięcia celów ekologiczno-społecznych w perspektywie całego kraju. System gospodarki odpadami opakowaniowymi wymaga więc sprawnego systemu zarządzania, powalającego przekształcać potencjalne konflikty we współpracę. Schemat zarządzania systemem, który prowadzi do osiągnięcia celów ekologicznych przedstawiono na rys. 2.

Wydzieloną z gospodarki narodowej teoretyczną strukturą, traktowaną jako system, zarządzać winien pion administracji państwowej odpowiedzialny za stan środowiska (Ministerstwo Środowiska) w oparciu o zdefiniowane zasady i cele, z uwzględnieniem zasad gospodarki rynkowej. 

Zarządzanie systemem gospodarki odpadami opakowaniowymi nie może ingerować w działalność podmiotów gospodarczych w sposób osłabiający ich konkurencyjność rynkową lub efektywność. W rozwiniętej gospodarce rynkowej bierze się jednak pod uwagę nie tyko potrzeby przedsiębiorców, ale także szeroko ujęty cel ekologiczny. W zarządzaniu gospodarką odpadami opakowaniowymi wiodąca rola spoczywa na resorcie odpowiedzialnym za stan środowiska naturalnego.

W większości krajów rozwiniętych panuje przekonanie o konieczności zastąpienia tradycyjnej biurokracji (urzędnicy wykonujący polecenia i instrukcje) przez administrację zorientowaną na osiągnięcie określonych celów. Administrację zaczęto przy tym postrzegać jako strukturę menedżerską, co skutkuje poszukiwaniem alternatywnych sposobów jej organizacji i świadomością potrzeby wprowadzania do niej nowych instrumentów zarządzania. Efektem jest koncepcja nowego zarządzania publicznego, w którym nie obowiązuje hierarchiczne podporządkowanie służbowe organów administracji właściwemu ministrowi. 

Obecnie istnieją podejścia alternatywne, wynikające z poszukiwań w obszarze zarówno systemu biurokratycznego (Weber), jak też koncepcji nowego zarządzania publicznego. Jednym z nich jest teoria public governance, która daje się wykorzystać do potrzeb systemu gospodarki odpadami opakowaniowymi i jego podstawowych celów. Teoria ta, najbardziej przystająca do warunków polskich, zakłada, że tradycyjny zhierarchizowany układ rządzenia stracił poparcie społeczne i powinien być zastąpiony układem opartym na współdziałania ośrodków: władzy państwowej, gospodarczej i społecznej. Celem jest tu tworzenie mechanizmów kolektywnego podejmowania decyzji i konsultacji społecznych. Działania władzy publicznej nie oznaczają instrumentalnego traktowania pozostałych podmiotów systemu społecznego, lecz polegają na aktywnym tworzeniu ram rozwoju procesów społecznych i ekonomicznych. Władza publiczna staje się jednym z ważnych i aktywnych animatorów zmian prowadzących do uzyskania określonych celów [3].

Dodatkowym argumentem na poparcie tezy, iż w gospodarce odpadami opakowaniowymi istnieje potrzeba zarządzania przy dużej aktywności administracji odpowiedzialnej za stan środowiska, są zjawiska zwane w ekonomii efektami zewnętrznymi.

Podstawą systemu zarządzania odpadami opakowaniowymi powinny być wytyczne zawarte w Dyrektywie 94/62/EC oraz w innych aktach prawnych Unii Europejskiej, a także polityka ekologiczna państwa i krajowe regulacje w obszarze odpadów opakowaniowych. System ten w szerokim zakresie winien uwzględniać wymagania ochrony środowiska, jednocześnie nie powinien tworzyć barier w funkcjonowaniu rynku krajowego i wolnej konkurencji oraz barier we wzajemnej wymianie handlowej między krajami Wspólnoty.

Koncepcja zarządzania procesami w krajowym systemie gospodarki odpadami opakowaniowymi oraz strategia w tym zakresie winny być oparte na następujących zasadach: 

– praktyczne stosowanie zasady zrównoważonego rozwoju w całym cyklu życia opakowań;

– zapobieganie powstawaniu odpadów opakowaniowych oraz ograniczenie masy tych odpadów deponowanych na składowiskach przez:

• wprowadzanie instrumentów ekonomicznych, organizacyjnych i prawnych przeciwdziałających powstawaniu odpadów, 

• organizowanie systemów zbiórki opakowań poużytkowych przydatnych do recyklingu,

• wprowadzanie instrumentów ekonomicznych i prawnych w celu promowania opakowań wielokrotnego użytku w przypadkach uzasadnionych ekologicznie i ekonomicznie oraz z zachowaniem wymagań bezpieczeństwa i higieny,

• skuteczne egzekwowanie od przedsiębiorców projektowania systemów pakowania w oparciu o metodę redukcji odpadów „u źródła” i dopingowanie do stosowania takich systemów,

• skuteczne egzekwowanie od przedsiębiorców produkcji i stosowania opakowań zgodnych z wymaganiami ochrony środowiska.

– odzyskiwanie z odpadów opakowaniowych surowców lub energii przez wdrażanie krajowych programów zmniejszenia ilości odpadów deponowanych na składowiskach;

– rozwój metodyki oceny ekologicznej opakowań oraz wdrażanie do praktyki produkcyjnej procedur eliminowania z opakowań substancji niebezpiecznych dla środowiska;

– wyznaczanie obligatoryjnych poziom odzysku i recyklingu dla poszczególnych grup materiałowych przy uwzględnieniu krajowych możliwości technicznych i technologicznych;

– stosowanie uzasadnionych ekologicznie i ekonomicznie metod odzysku oraz przez wykorzystanie odpowiednich instrumentów prawnych promowanie rozwoju tych metod, dla których obecne zdolności są niewystarczające;

– przy obecnym postępie naukowo-technicznym w dziedzinie odzysku odpadów, recykling traktuje się jako metodę preferowaną z uwagi na wymagania ochrony środowiska;

– opakowania spełniają istotną funkcję społeczną i gospodarczą, dlatego działania przewidziane w zakresie gospodarki odpadami opakowaniowymi nie powinny być w sprzeczności z wymaganiami prawnymi odnoszącymi się do ich jakości oraz wymaganiami prawnymi w zakresie transportu;

– budowa i wdrażanie systemu gospodarki odpadami odbywa się na zasadach współodpowiedzialności ogniw łańcucha opakowaniowego oraz przy szerokiej konsultacji z tymi ogniwami, a także współpracy z jednostkami naukowo-badawczymi działającymi w obszarze opakowań i odpadów opakowaniowych.

Za ilość i rodzaj opakowań wprowadzanych na rynek odpowiedzialna jest sfera produkcyjna – producenci opakowań i producenci wprowadzający na rynek zapakowane wyroby. Od nich zależy ilość oraz rodzaj powstających odpadów poużytkowych. Ogniwa te mają największy wpływ na dobór materiałów, opakowań ich elementów, a także na wyrabianie i kształtowanie nawyków konsumentów, nie zawsze uzasadnionych z ekologicznego punktu widzenia.

Przy braku skutecznych instrumentów ekonomicznych wpływających na wybór korzystniejszych dla środowiska wariantów, producenci kierują się kryterium zysku. W przypadku polskiego rynku presja na aspekt ekologiczny opakowań nie jest dostatecznie silna – na razie dotyczy przede wszystkim nowości, atrakcyjności formy i kształtu, estetyki, wygody, funkcjonalności.

Zadania sfery produkcyjnej wynikające z uregulowań prawnych w zakresie gospodarki opakowaniami oraz odpadami opakowaniowymi różnią się w zależności od specyfiki konkretnych podmiotów. 

W przypadku producentów materiałów opakowaniowych i opakowań są to:

– stosowanie i rozwijanie technologii produkcji materiałów przydatnych do recyklingu;

– wprowadzanie nowych materiałów opakowaniowych korzystniejszych ekologicznie, np. biodegradowalnych przydatnych do kompostowania, charakteryzujących się niższą masa przy zachowaniu odpowiedniego poziomu wytrzymałości;

– ograniczanie w opakowaniach zawartości metali ciężkich i innych substancji szkodliwych dla środowiska;

– wykorzystywanie surowców wtórnych;

– ograniczanie masy i objętości przy zachowaniu jakości i wytrzymałości;

– rozwijanie technologii produkcji opakowań zwrotnych i spełniających wymagania ekologiczne;

– oznaczanie opakowań znakiem identyfikującym materiał oraz znakami związanymi z wymaganiami ekologicznymi;

– wspomaganie zbiórki opakowań poużytkowych.

W przypadku użytkowników materiałów opakowaniowych i opakowań są to:

– stosowanie opakowań spełniających wymagania ekologiczne oraz elementów dodatkowych ułatwiających zbiórkę, segregację i recykling;

– w systemach pakowania wielostopniowego ograniczanie masy opakowań;

– eliminowanie nadmiaru opakowań i unikanie pakowania wielostopniowego tam, gdzie nie wpływa to niekorzystnie na zabezpieczenie wyrobu;

– stosowanie opakowań zwrotnych i organizowanie ich odbioru na zasadzie kaucji;

– stosowanie technik pakowania oraz opakowań zapewniających niższe zużycie materiałów;

– finansowy udział w systemie odzysku i recyklingu poprzez wnoszenie opłat na rzecz zbiórki opakowań poużytkowych itd.

W przypadku podmiotów, na terenie których powstają odpady opakowaniowe:

– ewidencja i segregacja odpadów opakowaniowych powstających na terenie zakładu;

– opracowanie planu gospodarki odpadami opakowaniowymi w ramach gospodarki odpadami. 

AUTOR: Hanna Żakowska, COBRO – Instytut Badawczy Opakowań

Literatura

[1] Griffin R. W.: Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 87.

[2] Zarządzanie. Teoria i praktyka, red. Koźmiński A. K., Piotrowski W., wyd. V, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 692-713.

[3] Administracja publiczna, red. Hausner J., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2003.

[4] Żakowska H., Odpowiedzialność przedsiębiorstw za powstawanie odpadów opakowaniowych, „Opakowanie” nr 12/2000.