Ostatnio stajemy się coraz bardziej sentymentalni, gdyż coraz częściej wracamy do określeń używanych i obowiązujących w PRL-u, czyli do tego, co obowiązywało prawie 50 lat temu. Nie dotyczy to tylko mego pokolenia, ale i ludzi dwudziesto-paroletnich. Moi studenci ni stąd, ni z owąd zaczęli stosować jednostki układu CGS I MKS zamiast obowiązującego w tym kraju od ponad 40 lat układu SI. Nieco starsi wskrzesili obecnie bliżej nie zdefiniowany karton, który jest z lubością stosowany przez młodych i nie tylko – jak wskazują wystąpienia na ostatniej 2. Konferencji Bezpieczne Opakowanie. W tym miejscu, aby zdefiniować, co jest czym, należy zacząć ab ovo, czyli od początku.
Pojęciem „wyroby papierowe” określa się łącznie wytwory papierowe i przetwory papierowe (zwane uprzednio papierniczymi). Czasami zamiast pojęcia wyroby papierowe bywa także używane określenie produkty papierowe.
Wytworami papierowymi nazywa się tworzywa włókniste otrzymane w postaci arkuszy lub wstęgi z odpowiednio przygotowanych, uformowanych, odwodnionych i wysuszonych włókien roślinnych (rzadziej z udziałem włókien zwierzęcych, syntetycznych, mineralnych), z ewentualnym dodatkiem wypełniaczy, środków zaklejających, barwników oraz innych chemicznych środków pomocniczych.
Przetworami papierowymi nazywane są produkty otrzymane w wyniku poddania wytworów papierowych procesom obróbki chemicznej (nasycanie, powlekanie) lub mechanicznej (wykrawanie, wytłaczanie, formowanie, sklejanie, zszywanie, zwijanie itp.) albo obu tym procesom łącznie.
Wyroby papierowe są obecnie najczęściej stosowanymi podłożami drukowymi. Podłożami drukowymi nazywa się materiały przeznaczone do zadrukowywania różnymi technikami drukowania. Są one nośnikiem obrazu wytwarzanego za pomocą formy drukowej i farby drukowej lub – w przypadku drukowania cyfrowego – za pomocą odpowiednich tonerów lub atramentów.
Typowym przedstawicielem wytworów papierowych jest papier niepowlekany, zaś typowym przedstawicielem przetworów papierowych jest papier powlekany, tj. papier, którego powierzchnię pokryto mieszanką pigmentową.
Jednostką służącą do określenia wyrobu papierowego jest jego gramatura. Gramaturą nazywa się masę jednego metra kwadratowego wyrobu papierowego.
Wyroby papierowe, zależnie od ich gramatury dzielone są na:
n papier – wyrób papierowy o gramaturze do X? g/m2
n tekturę – wyrób papierowy o gramaturze powyżej X? g/m2.
Podstawą podziału oprócz gramatury była budowa wyrobu papierowego. Papier to wyrób jednowarstwowy, zaś tektura to wyrób papierowy wielowarstwowy. Powyższe stwierdzenie było prawdziwe aż do 2009 roku, kiedy to na skalę przemysłową austriacki koncern Mondi rozpoczął produkcję trójwarstwowych papierów do kopiowania produkowanych w technologii Triotec®. Papiery te miały gramatury 80 i 90 g/m2. Dziś tych papierów jest już kilka rodzajów, o różnych gramaturach, zarówno arkuszowych, jak i zwojowych. Technologia produkcji wielowarstwowego papieru była stosowana z powodzeniem w postaci pilotowych instalacji już od 2005 roku. Uznano ją za przyszłościową technologię formowania papierów do kopiowania i drukowania tak analogowego, jak i cyfrowego. Wspomniany koncern Mondi produkuje dziś także papiery przeznaczone do drukowania cyfrowego, jak i analogowego. Dalszy rozwój wielowarstwowej (sandwiczowej) technologii produkcji papieru jest uwarunkowany budową nowych maszyn papierniczych o specjalnej konstrukcji lub przebudową maszyn starych – to jeszcze trochę potrwa. Jednym słowem, rozwój technologii formowania papieru zlikwidował jedno z kryteriów rozróżniających papier od tektury.
Znak zapytania przy gramaturze „X” postawiony jest celowo, gdyż do niedawna w tym zakresie wykładnią była unieważniona Polska Norma* PN-P-50007:1987 1, która w sposób konkretny jako granice między tekturą a papierem przyjmowała grama-
turę 250 g/m2, następnie norma ISO 4046:19782, która była identyczna z Polską Normą PN-P 50000:19923 – obie te normy przyjmowały gramaturę 225 g/m2 za gramaturę rozgraniczającą papier od tektury. Norma ISO 4046:1978 została unieważniona i zastąpiona ISO 4046-1-4:20024, w której usunięto graniczną gramaturę, definiując papier jako produkt papierowy cienki o niskiej gramaturze, a tekturę jako produkt papierowy gruby o wysokiej gramaturze. Widać stąd, że istnieje współcześnie kłopot z określeniem granicznej gramatury będącej punktem podziału produktów papierowych na papier i tekturę (notabene w Polsce można się jeszcze do dziś opierać na podziale wynikającym z PN-P-50000:1992, gdyż nikt tej normy jeszcze nie wycofał).
Problem ze ścisłym zdefiniowaniem, co jest papierem, a co tekturą jest nie tylko polskim problemem i dotyczy nie tylko ostatnich lat. W wielu przypadkach podział zależy od zastosowania danego produktu i jego właściwości, czasami jest wręcz intuicyjny.
Podział produktów papierowych na dwie podstawowe grupy, czyli na papier i tekturę to tak zwany podział podstawowy. Oprócz niego istnieją również inne podziały wyrobów papierowych ze względu na ich gramaturę. Są to tzw. podziały zwyczajowe, które są różne w różnych krajach.
Podział międzynarodowy (wg normy ISO 4046: 1978) zalecał dzielić wyroby papierowe na:
n papier – wyrób papierowy o gramaturze do 225 g/m2,
n tekturę – wyrób papierowy o gramaturze powyżej 225 g/m2.
Zdezaktualizowany podział polski (PN-P-50007: 1987) zalecał dzielić wyroby papierowe na:
n papier – wyrób papierowy o gramaturze do 250 g/m2,
n tekturę – wyrób papierowy o gramaturze powyżej 250 g/m2.
Porównując oba podziały widać, że przyjęto różniącą się
o 25 g/m2 gramaturę, która stanowiła umowną granicę pomiędzy papierem a tekturą jeszcze w latach 90. ubiegłego wieku. W 2002 roku wycofano się z tego podziału (rys. 1).
Papier od tektury odróżnia się przede wszystkim na podstawie charakterystyk tych materiałów, a w niektórych przypadkach także zastosowania. Wiele materiałów o gramaturze niższej niż 225 g/m2, takich jak niektóre rodzaje papieru wielowarstwowego do produkcji pudełek składanych oraz półprodukty do wyrobu tektury falistej określa się na ogół jako „tekturę”, natomiast także wiele materiałów o gramaturze wyższej od 225 g/m2, takich jak niektóre rodzaje bibuły chłonnej, papiery do nasycania i papiery rysunkowe określa się na ogół jako „papier”. Ogólnie nazwa „papier” może być używana na określenie zarówno papieru, jak i tektury.
W przemyśle papierniczym na obszarze Polski używa się jeszcze czasami starego podziału zwyczajowego (PN-P-50007:1987) wytworów papierowych w zależności od ich gramatury, według którego wytwory papierowe dzielą się na:
n bibułkę – do 28 g/m2,
n papier – od 28 do 160 g/m2,
n kartony – od 160 do 315 g/m2,
n tektury – powyżej 315 g/m2.
n bibuły – 65 – 250 g/m2 (nazwa stosowana wyłącznie do wytworów chłonnych).
Wcześniej także były problemy z podziałem wytworów papierowych – norma PN-P-020002:19555 określała papier jako wytwór jednowarstwowy o gramaturze do 320 g/m2, a tekturę jako wytwór wielowarstwowy o gramaturze powyżej 320 g/m2, z tym,
że zwyczajowo papier dzielono jeszcze na bibułkę do 25 g/m2, na papier o gramaturze od 30 do 165 g/m2 i na karton o gramaturze od 180 do 320 g/m2. Problemy z podziałem produktów papierowych na papier i tekturę nie są tylko polskim problemem.
Znormalizowany podział międzynarodowy wyrobów papierowych według normy ISO 4046:1978 (mimo iż obecnie nie jest już obowiązujący) stosowany jest praktycznie we wszystkich państwach Europy.
W niektórych krajach, podobnie jak i w Polsce stosowane są podziały zwyczajowe. Podziały zwyczajowe są zwykle różne w różnych państwach, np.: w Niemczech6: papier – 7-150 g/m2, karton – 150-600 g/m2, tektura – powyżej 600 g/m2; w Szwajcarii7: papier – do 150 g/m2, karton – 160-700 g/m2, tektura – 800-2400 g/m2.
Podział zwyczajowy zwany
jest także podziałem potocznym. Ze względu na mało precyzyjne określenia, co jest papierem, a co tekturą albo kartonem (karton to także rodzaj opakowania papierowego – zresztą określanego także potocznie i nieprecyzyjnie), przy zamawianiu papieru (w pojęciu ogólnym) należy operować jego gramaturą i formatem (tj. jego wymiarami), a nie tylko określeniami: papier, tektura czy też karton.
Odpowiedź na pytanie, dlaczego zrezygnowano z produktu papierowego określanego mianem kartonu przedstawia rys. 2. Rysunek ten jest zaczerpnięty z literatury niemieckiej z lat siedemdziesiątych, kiedy to właśnie próbowano zrobić z iście niemiecką precyzją porządek z produktami przemysłu papierniczego. Ten przedstawiony na rysunku został zaczerpnięty z książki Information heute. Band 6. Papier8. Rysunek przedstawia schodkowe pola. Do wydzielenia z grupy produktów papierowych: papieru, kartonu i tektury potrzeba dwóch parametrów: gramatury i grubości. Właśnie te dwa parametry komplikują podział. W przypadku papieru producent gwarantuje gramaturę (oczywiście z odchyłkami zawartymi w odpowiednich dokumentach dotyczących obrotu papierem) – nie gwarantuje w żaden sposób stałości grubości ani jej odchyłki. W przypadku tektur jest akurat odwrotnie. To, co było nazywane (to, co próbowano nazwać) kartonem to obszar mieszany, bez ścisłego rozgraniczenia gwarancji gramatury lub grubości, jednocześnie bez gwarancji grubości lub gramatury. Schodek przy 250 g/m2 w późniejszym czasie stał się podstawą do podziału produktów papierowych na: papier i tekturę.
Niestety, jak już wcześniej napisano, odpadły zakresy gramatur i kryterium wielowarstwowości (ISO 4046-1-4: 2002). Ta ostatnia norma nomenklaturowa definiuje papier i tekturę w zależności od zastosowania i przeznaczenia.
Obecnie podział wyrobów papierowych na papier i tekturę jest typowo intuicyjny, spowodowane jest to tym, że jesteśmy w początkowej fazie zmiany technologii produkcji papieru na technologię wielowarstwową (nawet do produkcji papierów niskogramaturowych). Fakt ten spowodował wykluczenie dwóch kryteriów podziału: gramatury i wielowarstwowości wykonania. Pozostają jeszcze dwa intuicyjne kryteria: sztywność i zastosowanie.
W związku z tym można określić papier jako wyrób papierowy o stosunkowo niskiej sztywności i małej masie przeznaczony do pisania oraz do drukowania i produkcji: gazet i czasopism, książek i broszur, akcydensów z wyłączeniem opakowań sztywnych o dużej masie, a także przeznaczony do celów higienicznych i technicznych.
To, co według tej definicji nie jest papierem, jest tekturą. Zatem tektura to wyrób papierowy o stosunkowo dużej sztywności i masie przeznaczony do produkcji opakowań sztywnych o dużej masie oraz do celów introligatorskich z głównym przeznaczeniem do produkcji wszelkiego typu okładek i do stosowania do celów technicznych.
Jak widać z powyższego, na żaden karton nie ma miejsca, gdyż w obecnym stanie techniki nie można go prawidłowo zdefiniować i nikt nie wie, co to tak naprawdę jest.
* Ustawa o normalizacji 03.04.1993 art.19, ust.1 mówi, że stosowanie norm jest dobrowolne, tym samym Polska Norma straciła charakter dokumentu państwowego (to samo dotyczy norm stosowanych na terenie Unii Europejskiej).
1. PN-P-50007:1987 Wytwory papiernicze podział.
2. ISO 4046:1978 Paper, board, pulps and related terms. Terminology.
3. PN-P-50000:1992 Papier, tektura, masa włóknista i określenia związane. Terminologia.
4. ISO 4046-3:2002 Paper, board, pulps and related terms. Part 3:Papermaking terminology.
5. PN-P-02002:1955 Wytwory papiernicze. Klasyfikacja.
6. Göttsching L.: Papier in unserer Welt. Ein Handbuch, Eccon, Düsseldorf Wien New York 1990, s. 246.
7. Bernasconi B.: Handbuch drucktechnischer Papierangaben, Papierfabrik Biberist, Biberist 1989, s. 157.
8. Judt M., Schmeil H.,H., Trenschel R., Korn S.: Information heute. Band 6. Papier, Otto Maier Verlag Ravensburg 1974, s.21.
