Branża opakowań zaliczana jest do dynamicznie rozwijających się sektorów gospodarczych. Kierunki oraz dynamikę rozwoju kształtuje szereg czynników, które można zestawić w takie grupy tematyczne jak: uwarunkowania biznesowe (dynamika biznesu), trendy dotyczące dystrybucji, trendy dotyczące konsumpcji oraz przepisy prawne Czynniki te determinują oczekiwania i potrzeby wszystkich uczestników łańcucha dostaw opakowań.
Wprowadzenie
Branża opakowań należy do intensywnie rozwijających się sektorów gospodarczych, funkcjonujących w nowoczesnym społeczeństwie. Rozwój tej branży uzależniony jest od oczekiwań przedsiębiorstw związanych z całym cyklem życia opakowań oraz konsumentów w zakresie materiałów opakowaniowych i gotowych opakowań, a następnie od ich realizacji.
Głównymi czynnikami wpływającymi na rozwój tej branży są przede wszystkim: dynamika biznesu, trendy dotyczące dystrybucji i konsumpcji oraz przepisy prawne. Wśród czynników kształtujących dynamikę biznesu i determinujących rozwój opakowań należy wymienić: globalizację, integrację w łańcuchu dostaw, rozwój innowacyjności oraz wzrost obrotów w wymianie towarowej. Trendy dotyczące dystrybucji, takie jak: rozwój międzynarodowych firm dystrybucyjnych, dywersyfikacja rynku, nowe formy sprzedaży oraz wzrost znaczenia logistycznej wartości dodanej również stymulują rozwój branży opakowań. Także trendy dotyczące konsumpcji, przede wszystkim: czynniki demograficzne i społeczne, przyzwyczajenia i nawyki konsumpcyjne, wpływając na rodzaje oferty rynkowej kształtują zakres rozwoju opakowań. Równocześnie na kierunki rozwoju branży wywierają istotny wpływ regulacje prawne dotyczące m.in. zdrowia i bezpieczeństwa konsumentów, środowiska naturalnego oraz wymiany międzynarodowej.
Czynniki powyższe oddziałują na łańcuch dostaw opakowań, w którym opakowania tworzą wartość dodaną dla wszystkich uczestniczących w łańcuchu dostaw [25]. Determinanty rozwoju branży i ich wpływ na łańcuch dostaw opakowań przedstawiono na rysunku.
Uwarunkowania biznesowe
Wśród zasadniczych czynników ekonomicznych kształtujących dynamikę biznesu i determinujących rozwój opakowań na świecie należy wskazać przede wszystkim: wzrost obrotów w handlu międzynarodowym, nasilenie przepływu kapitału, ludzi i technologii, jak również zwiększenie zależności między
poszczególnymi krajami, szczególnie na wspólnym rynku europejskim [17, 21].
Należy podkreślić, że rozwój gospodarki światowej ma wpływ na zużycie opakowań, przy czym wzrost zużycia opakowań jest zwykle większy niż wzrost PKB na rynkach wschodzących, takich jak np. rynek wschodni, gdzie wzrost standardu życia niesie ze sobą rosnące zapotrzebowanie na opakowania. Natomiast na rynkach ustabilizowanych, takich jak np. rynek USA jest zazwyczaj zgodny (lub nawet niższy) z PKB, ponieważ wzrost standardu życia prowadzi do konsumpcji także usług niematerialnych (istnieje jednak możliwość, że zużycie opakowań wyprzedza PKB także na ustabilizowanych rynkach, ponieważ opakowanie może być wykorzystane do tworzenia dodatkowych usług, takich jak np. udogodnienie użytkowania produktu) [21, 29].
Według danych World Packaging Organisation (WPO), decydujący udział w światowym rynku opakowań ocenianym na 408 mld euro (2008 r.) mają: USA – 99,6 mld (24,4%), Japonia – 46,8 mld (11,5%) oraz Chiny – 34,9 mld (8,5%). Rynek krajów UE oceniany jest na 121,3 mld euro, w tym 6,6 mld to rynek nowych krajów UE, z udziałem Polski rzędu 4,2 mld euro. Łącznie rynek krajów UE stanowi 29,6% światowego rynku opakowań.
Rynek światowy w przeliczeniu na jednego mieszkańca naszego globu w 2008 r. wynosił około 61 euro. W najbardziej rozwiniętych gospodarczo i cywilizacyjnie krajach wskaźnik ten waha się w granicach 260-350 euro. Wielkość rynku opakowań w Polsce z udziałem w rynku światowym w 2008 r. – rzędu 1-1,2% w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosiła około 110 euro. Należy zauważyć tutaj wysoką dynamikę krajowego rynku, bowiem zużycie opakowań w 2000 roku wynosiło tylko 69 euro (per capito), a w 2005 roku już 95,5 euro i systematycznie rośnie [21, 29].
Porównanie zróżnicowania struktury rynku opakowań w 2005 roku na świecie, w Europie i Polsce z uwzględnieniem rodzaju materiału, z jakiego są wykonane opakowania oraz ich przeznaczenia zaprezentowano w powyższej tabeli.
Rynek opakowań w Polsce w zakresie struktury ukierunkowany jest na realizację modelu rynku wysoko rozwiniętych krajów Europy Zachodniej. W związku z powyższym, w najbliższych latach należy spodziewać się – według prognoz – zwiększenia w ogólnej strukturze rynku udziału opakowań z wytworów papierniczych o około 4,5%, utrzymania się na nie zmienionym poziomie udziału opakowań z tworzyw sztucznych, zmniejszenia udziału opakowań z metalu o około 5% oraz ze szkła o około 2% przy zwiększeniu udziału opakowań z drewna i innych materiałów o około 3% [22].
Rozwój branży opakowaniowej zależy od tempa i poziomu rozwoju ekonomicznego każdego kraju, którego wskaźnikiem jest wielkość dochodu narodowego na jednego mieszkańca. Ważnym czynnikiem oceny rynku opakowań jest również perspektywa i tempo wzrostu gospodarczego. Można przyjąć, że na świecie występujący do 2008 roku wzrost gospodarczy rzędu około 3% zostanie osiągnięty ponownie po okresowym spowolnieniu i będzie sprzyjający dla rozwoju opakowalnictwa, szczególnie na rynkach wschodzących, gdzie wynosił nawet 5% [21, 29].
Poza występującą globalizacją należy także zwrócić uwagę na wzrost integracji w łańcuchach dostaw i rozwój infrastruktury logistycznej, w których opakowanie postrzegane jest jako istotny element rozwoju rynków zbytu [1].
Wzrost dochodu narodowego i globalnej produkcji przemysłowej pociąga za sobą również coraz większe zapotrzebowanie na nowoczesne rozwiązania zarówno w zakresie technologii, jak również wprowadzanych na rynek nowych zapakowanych produktów. Czynnikiem krytycznym sukcesu w procesach rozwoju nowych produktów i ich konkurencyjności jest integracja funkcjonalna działalności badawczo-rozwojowej, produkcyjnej i marketingowej. Ta wspólna zintegrowana wiedza prowadzi do oferowania konsumentom zapakowanych produktów o wyższej jakości.
W tym ujęciu szczególnego znaczenia nabiera rozwój innowacyjności. W ujęciu podmiotowym rozwój ten dotyczy innowacji produktowych, procesowych, organizacyjnych oraz marketingowych. Innowacje produktowe są najbardziej, spośród powyższych kategorii innowacji, wrażliwe na czynniki rynkowe, a ich ilość jest znacznie większa niż w przypadku pozostałych [6].
Innowacje mogą występować jako inkrementalne oraz radykalne. Innowacje inkrementalne prowadzą do poprawy istniejących produktów, usług, procesów i technologii. Natomiast innowacje radykalne są związane z dużymi zmianami w istniejących produktach, usługach, procesach lub technologiach. Sprawiają one, że wyroby i procesy mają wyższą jakość, wyższą dojrzałość techniczną lub organizacyjną i lepiej wypełniają wymagania konsumentów.
Innowacyjność o charakterze inkrementalnym i radykalnym może dotyczyć materiałów opakowaniowych oraz opakowań, natomiast obszary innowacyjności w zakresie systemów pakowania kształtują m.in. technologie, takie jak: pakowanie w modyfikowanej atmosferze (MAP), utrwalanie radiacyjne, mikrofalowe i wysokociśnieniowe (UHP), czy też zastosowanie opakowań aktywnych i inteligentnych [29].
Natężenie konkurencji na rynku, wymuszającej obniżanie strat ilościowych i jakościowych zapakowanych produktów wpływa także na wzrost znaczenia opakowań jako ważnego elementu marketingu i skutecznego instrumentu oddziaływania na poziom i strukturę popytu. Nie bez znaczenia jest także nasilająca się komercjalizacja szczególnie w krajach wysoko uprzemysłowionych, przejawiająca się przede wszystkim obniżaniem poziomu oferowanych cen zapakowanych produktów m.in. poprzez wprowadzenie do obrotu produktów marek własnych [18].
Trendy dotyczące dystrybucji
W analizie czynników stymulujących rozwój branży opakowań należy także uwzględniać trendy dotyczące dystrybucji, które związane są przede wszystkim z: rozwojem międzynaro-dowych firm dystrybucyjnych, dywersyfikacją rynku, nowymi formami sprzedaży oraz ze wzrostem znaczenia logistycznej wartości dodanej [18, 25].
W warunkach dynamicznych zmian otoczenia rynkowego przedsiębiorstwa ustawicznie poszukują możliwości wzrostu oraz osiągania przewagi konkurencyjnej. Stąd też przyjmując, że opakowanie jest elementem związanym z każdym instrumentem marketingu-mix, wzrasta rola i zakres wykorzystywania opakowania jednostkowego w strategiach produktowo-rynkowych (penetracji rynku, rozwoju produktu, rozwoju rynku) oraz w strategiach osiągania przewagi konkurencyjnej (dyferencjacji, przywództwa kosztowego). Ponadto przedsiębiorstwa coraz powszechniej wykorzystują opakowania w instrumentalnej strategii komunikacji. Szczególnie należy zwrócić uwagę na występujący wzrost znaczenia opakowania jako: nośnika promocji sprzedaży, identyfikatora produktu i marki, narzędzia działań public relations oraz nośnika informacji kreujących pozytywny wizerunek przedsiębiorstwa i produktu [1, 28].
Opakowanie poprzez efektywny sposób przekazywania informacji i zwrócenie uwagi konsumenta służy podnoszeniu efektywności sprzedaży towarów, szczególnie w sklepach wielkopowierzchniowych, stając się tym samym skutecznym narzędziem merchandisingu [26,30].
Szczególne wyzwanie dla przemysłu opakowaniowego stanowi pojawienie się nowej formy dokonywania zakupów w tzw. sklepach wirtualnych (virtual shopping), co istotnie wpływa na marketing i dystrybucję opakowań [29].
Natomiast przyspieszaniu i zwiększaniu dokładności przepływu informacji, jak również wyeliminowaniu wielokrotnego wprowadzania danych służy rozwój elektronicznej wymiany danych (EDI – Electronic Data Interchange). Niezbędne do elektronicznej wymiany danych jest automatyczne gromadzenie danych (ADC – Automatic Data Capture). Integracja wiedzy wspomagana nowymi technologiami przetwarzania informacji i komunikowania się spowodowała wzrost elastyczności firm [8, 10, 12, 15, 16].
Również istotnym trendem dotyczącym dystrybucji jest wzrost znaczenia tworzenia logistycznej wartości dodanej dla podmiotów tworzących łańcuch dostaw. Tworzenie wartości interpretowane jest jako właściwy proces transformacji, którego celem jest osiągnięcie rynkowej wartości dodanej. Zakres wdrożonych zasad logistycznego myślenia i działania ma decydujący wpływ na strukturę łańcucha tworzenia wartości. W logistycznym łańcuchu wartości centralne miejsce zajmują czynności i procesy logistyczne zorientowane na osiągnięcie wartości dla klienta.
Poszczególne czynności i procesy są koordynowane na podstawie decydujących dla logistyki czynników sukcesu, takich jak: czas, koszty, jakość, przestrzeń, elastyczność. W ten sposób tworzą odpowiednią strukturę procesów zorientowanych na efektywne tworzenie logistycznej wartości dla klienta i zysku dla przedsiębiorstwa [1]. Opakowania odgrywają istotną rolę w tworzeniu logistycznej wartości dodanej. W analizie roli opakowań w tworzeniu wartości dodanej przeprowadzonej przez C. Dominica [3] opakowanie jest umiejscowione w podstawie piramidy tworzenia logistycznej wartości dodanej.
Trendy dotyczące konsumpcji
Rozwój branży opakowań wynika także z potrzeby dostosowania opakowań do trendów dotyczących konsumpcji, wśród których należy przede wszystkim zwrócić uwagę na: czynniki demograficzne i społeczne, jak również przyzwyczajenia oraz nawyki konsumpcyjne ściśle związane z rosnącymi wymaganiami i oczekiwaniami konsumentów przy uwzględnieniu specyfiki rynków regionalnych i globalnych [25].
Istotnym czynnikiem demograficznym wpływającym na rozwój opakowań jest starzenie się ludności świata, zwłaszcza społeczeństw państw wysoko rozwiniętych. Populacja świata w 2008 roku wynosiła 6,47 mld, w porównaniu do 4,07 mld ludzi w 1975 roku, a uwzględniając średnie prognozy ONZ, wzrośnie w 2050 roku do około 9,08 mld. W tym samym czasie ludność Afryki zwiększy się ponad dwukrotnie do poziomu 1,94 mld, podczas gdy ludność Azji wzrośnie o około 1/3 do 5,2 mld. Tymczasem, zgodnie z prognozami, ludność Europy zmniejszy się z 728 mln do 653 mln. Według tych samych źródeł wiadomo, że w roku 1975 ponad 8% ludzi na świecie było w wieku 60 lat albo powyżej, od tego czasu ich liczba wzrosła o około 10% i przewiduje się, że w 2050 roku osiągnie udział 22%. Dla kontrastu przewiduje się, że liczba dzieci w wieku 0-14 lat pozostanie bardzo stabilna, wzrastając z 1,82 mld w 2005 roku do 1,83 mld w 2050 roku z udziałem malejącym z 28% do 20% [21].
Ze względu na różnice między poziomem przyrostu naturalnego w krajach zachodnich a przyrostem naturalnym mniejszości etnicznych należy wziąć pod uwagę wpływ ruchów migracyjnych na rozwój konsumpcji. Pojawienie się segmentów rynków etnicznych stwarza potrzebę przygotowania dla nich oferty rynkowej [9, 18].
Istotnym przeobrażeniom podlega rodzina jako podstawowa jednostka konsumpcyjna. Przyczyniają się do tego: rozpad jej tradycyjnej struktury, wzrost aktywności zawodowej kobiet oraz zmiana roli dziecka w podejmowaniu decyzji zakupu. Powyższe procesy demograficzne mają wpływ na ofertę rynkową.
Coraz dłuższy okres aktywności osób starszych stawia dodatkowe wymagania dotyczące oferty towarowej np. w odniesieniu do żywności dietetycznej, a także zmiany form dystrybucji oraz dostosowania systemu komunikacji do wieku odbiorcy.
Istotne zmiany w dystrybucji wynikają z rosnącego poziomu aktywności zawodowej kobiet. Szybkość zakupów stała się głównym czynnikiem rozwoju asortymentu (produkty wygodne, np. gotowe zestawy obiadowe) i form sprzedaży (sprzedaż wysyłkowa, dostawy do domu) [18, 26].
Należy także zauważyć zmiany stylu życia ludności wynikające z rosnącego tempa życia, jak również wzrostu liczby małych gospodarstw domowych, głównie jedno- lub dwuosobowych. Sukcesywnie zwiększa się także udział żywności spożywanej poza domem, w ramach różnych form żywienia zbiorowego oraz wzrost spożycia produktów pomiędzy posiłkami, tzw. żywności przekąskowej.
Należy podkreślić, że styl życia „w biegu” pojawił się jako konsekwencja takich czynników, jak dłuższy czas pracy, dłuższe dojazdy do pracy, czy też poświęcanie w coraz większym zakresie czasu na dokształcanie, rozrywkę oraz wypoczynek. Jedną z form ułatwiających życie jest wprowadzanie żywności wygodnej, czyli żywności dostosowanej do wygody konsumenta.
Głębokie przemiany dokonują się na rynku produktów przeznaczonych dla dzieci, zmniejszenie się bowiem liczby dzieci w rodzinie wpływa na wzrost możliwości nabywania produktów droższych. Żywność dla dzieci i młodzieży stała się bardziej wartościowa, wzbogacona w cenne składniki. Organizatorzy dystrybucji biorą również pod uwagę uczestnictwo dzieci w dokonywaniu zakupów i wzrost ich roli w podejmowaniu decyzji konsumpcyjnych.
Rynek musi także sprostać zwiększonym wymaganiom ludzi samotnych, chętniej nabywających luksusowe produkty żywnościowe (zwłaszcza te o dużym stopniu przygotowania do spożycia). W wyniku powyższego występuje polaryzacja rynków, polegająca na tym, że z jednej strony rośnie zainteresowanie produktami „premium” (bardziej zaawansowanymi, często po wysokich cenach), z drugiej zaś bardzo uaktywnia się grupa konsumentów poszukujących korzystnego zakupu – uproszczonej oferty, po niskich cenach, określanej jako „ekonomiczna” [9, 18].
W wyniku powyższych zmian społecznych i demograficznych ulegają zmianom również nawyki i przyzwyczajenia konsumenckie. Kształtowane są one przez: nowe wartości konsumpcyjne, wzrost wymagań, indywidualizm, wzrost znaczenia etyki oraz zmiany mentalności konsumentów [13,27].
Na podstawie wyników badań prezentowanych w literaturze przedmiotu można stwierdzić, że chęć udogodnienia (ułatwienia) życia stanowi zasadniczy czynnik wpływający na decyzje nabywcze konsumentów. Coraz większego znaczenia nabierają także oczekiwania konsumentów dotyczące oferowania im produktów wysokiej jakości, przedłużenia trwałości zapakowanych produktów oraz rzetelności informacji przekazywanych przez opakowanie. Rozwój, powszechność i zasięg wymiany informacji oraz zwiększenie znaczenia takich wartości, jak młodość, zdrowie, dobry wygląd i forma fizyczna powodują także wzrost oczekiwań i wymagań konsumentów w zakresie produktów zdrowych, bezpiecznych i naturalnych, zapakowanych w bezpieczne opakowania [18, 19, 24, 25, 28].
Przepisy legislacyjne
Znaczący wpływ na kierunki rozwoju branży opakowań wywierają także przepisy legislacyjne. Rozwój wymiany międzynarodowej, integracja krajów europejskich w ramach Unii Europejskiej, jak również potrzeba ochrony konsumenta i jego zdrowia oraz ochrony środowiska, a także rozwój handlu wymogły ustanowienie jednolitych przepisów dotyczących także sektora opakowań, stanowiącego jedną z ważniejszych dziedzin gospodarki [13, 25]. Należy podkreślić, że ochrona zdrowia i zapewnienie bezpieczeństwa konsumentów to główne czynniki wyznaczające kierunki rozwoju w zakresie pakowania produktów zarówno spożywczych, jak i przemysłowych. Niezależnie od obowiązujących regulacji prawnych uruchomiono także systemy samoregulacji, m.in. w zakresie reklamy, których celem jest podnoszenie standardów reklamy poprzez pokazywanie dobrych wzorców oraz piętnowanie nieetycznego lub nieuczciwego przekazu reklamowego [11, 14]. Trwają także prace nad kodeksami dobrych praktyk handlowych dotyczących m.in. handlu elektronicznego i sprzedaży w obrocie handlowym. Kodeksy mają szanse stać się gruntem pod budowę właściwych relacji między przedsiębiorcami i konsumentami. Samoregulacje sektorowe, które mimo że są dobrowolne, zachęcają do prowadzenia dobrego biznesu i tworzą zasady uczciwego postępowania przedsiębiorców na rynku [14]. Skuteczność autoregulacji zależy od stworzenia wiarygodności publicznej. Efektywność kodeksów dobrych praktyk zależy w dużym stopniu od monitoringu ich stosowania przez przedsiębiorstwa. Dlatego zainteresowanie szerszej opinii publicznej tą formą regulacji rynku może przyczynić się do sukcesu kodeksów dobrych praktyk, a tym samym wzmocnienia systemu egzekwowania prawa konsumenckiego [2, 20].
Oprócz regulacji prawnych oraz systemów samoregulacji na rozwój opakowalnictwa istotny wpływ wywierają także systemy standaryzacji. Wdrożenie ich pozwala m.in. na:
n racjonalizację produkcji i usług poprzez stosowanie uznanych reguł technicznych oraz rozwiązań organizacyjnych,
n usuwanie barier technicznych w handlu i zapobieganie ich powstawaniu,
n zapewnienie ochrony życia, środowiska oraz bezpieczeństwa pracy,
n poprawę funkcjonalności, kompatybilności i zamienności wyrobów oraz procesów,
n zapewnienie jakości i niezawodności wyrobów, procesów i usług,
n ułatwienie komunikacji przez określenie terminów, definicji oznaczeń i symboli do powszechnego stosowania.
Podsumowanie
W kontekście przedstawionych rozważań nad czynnikami stymulującymi rozwój branży opakowań na świecie nasuwa się pytanie dotyczące ważności wpływu poszczególnych czynników w najbliższym okresie czasu. Na podstawie wyników badań przeprowadzonych w 2008 roku przez Pira International (Printing Industry Research Association) wśród członków World Packaging Organization (WPO) można stwierdzić, że wzrost świadomości konsumentów w zakresie bezpieczeństwa zdrowotnego oraz znaczenie użyteczności opakowań będą w największym stopniu wpływać na kierunki rozwoju w zakresie opakowań. Istotnymi czynnikami są także dywersyfikacja rynku oraz innowacyjność produkowanych materiałów opakowaniowych. Średnią ważność, według badanych, reprezentują takie czynniki, jak wzrost tempa życia, wzrost liczby małych gospodarstw oraz potrzeba zmniejszania rozmiarów opakowań. Najmniej istotne dla rozwoju opakowań w najbliższym okresie są recykling oraz starzenie się populacji [17].
Podsumowaniem powyższych analiz mogą być również wyniki badań przeprowadzonych na zlecenie Busines Insight w 2008 roku wśród producentów żywności i napojów funkcjonujących na rynku USA, Wielkiej Brytanii, 15 krajów Europy, Azji oraz na rynkach globalnych na temat oceny czynników zmian branży opakowań. Na podstawie wyników badań można wskazać trzy główne czynniki, które wpływają na aktualną sytuację i będą kształtować branżę w najbliższych latach, a mianowicie [7]:
n zmiany „klimatu” gospodarczego (wpływ spowolnienia gospodarczego i wzrostu cen surowców na zmiany popytu na opakowania, restrukturyzacja przedsiębiorstw, obniżanie kosztów operacyjnych lub wzrost cen opakowań, w niektórych przypadkach zmiany wielkości opakowań i form konstrukcyjnych opakowań, wzrost znaczenia marek własnych),
n zmiany zachowań i wymagań konsumentów (wzrost zakupów w większych opakowaniach, wzrost zakupów w sklepach dyskontowych, zmniejszenie częstotliwości zakupów, zmniejszenie zakupu towarów markowych oraz wzrost wymagań dotyczących opakowań użytecznych, bezpieczniejszych i zabezpieczonych przed zafałszowaniem pakowanego produktu),
n zmiany regulacji prawnych w zakresie znakowania produktów (zwłaszcza znakowania kraju pochodzenia produktu, produktów regionalnych, znakowania środowiskowego oraz znakowania dostosowanego do regionu sprzedaży).
Branżę opakowań w Polsce w najbliższych latach kształtować będą działania wynikające z priorytetów ujętych w strategii rozwoju opakowalnictwa według COBRO, a mianowicie takich, jak [29]:
n ochrona zdrowia i życia człowieka,
n ochrona środowiska naturalnego,
n optymalne zabezpieczenie towarów w transporcie,
n rozwój innowacyjnych materiałów, opakowań i systemów pakowania,
n prognozowanie rozwoju produkcji oraz stosowania materiałów, opakowań i systemów pakowania,
n działalność szkoleniowa, normalizacyjna i innowacyjna.
Podsumowując zaprezentowane rozważania należy po raz kolejny stwierdzić, że analiza trendów rozwoju branży opakowań oraz efektów tych zmian powinna być prowadzona z punktu widzenia całego łańcucha dostaw, jak również poszczególnych jego podmiotów. Istotnym trendem powinny być permanentne badania oczekiwań konsumentów oraz stopnia akceptacji nowych materiałów i technologii pakowania [7]. n
LITERATURA
[1] Blaik P.: Logistyczny łańcuch tworzenia wartości. Uniwersytet Opolski, Opole 2008.
[2] Crane A., Mc Williams A., Matten D., Moon J., Siegel D.: Corporate Social Responsibility. Oxford University Press, Oxford 2008.
[3] Dominic C.: Integrating Packaging Suppliers into the Supply/Demond Chain. „Packaging Technology and Science” 2005, nr 18.
[4] Food Packaging Technology, R. Cales, D. McDowell i M. Kirwan (ed.), Blackwell Publishing, Oxford 2003.
[5] Grabowska B., Sołatan A.: Zjazd Światowej Organizacji Opakowań WPO. „Opakowanie” 2007, nr 1.
[6] Hauer U.: Innovation Quality – A Conceptual Framework. „International Journal of Production Economics” 2002, nr 1.
[7] Innovation in Food and Drink Packaging. Opportunites in Added Value and Emerging Technologies, Business Insights, USA 2009.
[8] Janes E. Chung C.: RFID in Logistics, Taylor & Francis Group, Boca Ration 2008.
[9] Jerzyk E.: Rola opakowania w sukcesie strategii marketingowej. „Opakowanie” 2007, nr 2.
[10] Kerry J., Butler P.: Smart Packaging Technologies for Fast Moving Consumer Goods. J. Wiley & Sons, Chichester 2008.
[11] Kodeks Etyki Reklamy. Rada Reklamy, Warszawa 2008.
[12] Korzeniowski A., Skrzypek M., Szyszka G.: Opakowania w systemach logistycznych. ILiM, Poznań 2001.
[13] Lee D., Yam K., Piergiovanni L.: Food Packaging Science and Technology. CRC Press, Boca Raton – New York 2008.
[14] Lisińska-Kuśnierz M., Ucherek M.: Opakowania w ochronie konsumenta. Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2006.
[15] Lisińska-Kuśnierz M., Ucherek M.: Znakowanie i kodowanie towarów. Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005.
[16] Majewski J.: Znakowanie produktów opakowaniowych kodami RFID. „Opakowanie” 2007, nr 8.
[17] Market Statistics and Future Trends in Global Packagng. World Packaging Organization, Formato Design, Brazil 2008.
[18] Mazurek-Łopacińska K.: Zachowania nabywców i ich konsekwencje marketingowe. PWE, Warszawa 2003.
[19] Novel Food Packaging Techniques. Ahvenainen (ed.), Woodhead Publishing Limited, Cambridge 2003.
[20] Odpowiedzialny biznes w Polsce. Raport 2008, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2009.
[21] Position Paper. Market Trends and Developments, World Packaging Organization, Formato Design, Brazil 2008.
[22] Przemysł i rynek opakowań w Polsce. 15 lat Polskiej Izby Opakowań (The Packaging Industry and Market in Poland. 15th Anniversary of the Polish Chamber of Packaging), Wydawnictwo Vidart, Warszawa 2009.
[23] Robertson G.: Food Packaging. Principles and Practice, CRC Taylor & Francis, 2nd ed., Baca Raton 2006.
[24] Searle D.: The Role of Packaging in Society [w:] Total Processing & Packaging 2007. The 7th Packaging Innovation Show, The Packaging Society, May 15-18, 2007, Birmingham.
[25] Sonneveld K.: What Drives (Food) Packaging Innovation?, „Packaging Technology and Science” 2000, No 13.
[26] Soroka W.: Fundamentals of Packaging Technology, 2nd ed., Institute of Packaging Professionals 2002.
[27] Szymanowski W.: Zarządzanie łańcuchami dostaw żywności w Polsce. Kierunki zmian, Difin, Warszawa 2008.
[28] Szymczak J., Ankiel-Homa M.: Opakowanie marketingowe w działaniach marketingowych przedsiębiorstw. Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2007.
[29] Tkaczyk S.: Stan aktualny i trendy w opakowalnictwie [w:] Towaroznawstwo-opakowania-logistyka, Z. Foltynowicz, J. Jasiczak i G, Szyszka (ed.), Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2008.
[30] Trojanowski M. Opakowanie a merchendising. „Opakowanie” 2002, nr 2.
