Gomi – japońska sztuka utylizacji i gospodarowania odpadami
Mówi się, że Japończycy mają obsesję na punkcie segregacji śmieci. Warto przyjrzeć się zatem z bliska zasadom organizacji i zarządzania odpadami w Kraju Kwitnącej Wiśni.
Gomi to po japońsku śmieci (ごみ lub czasem pisane ゴミ). Produkuje się ich mnóstwo z dwóch powodów. Po pierwsze, wynika to z gęstości zaludnienia kraju. Po drugie, zakupy opakowuje się wielokrotnie. Szeroką gamę i asortyment wyrobów spożywczych, gotowych dań, surówek, obranych oraz pokrojonych owoców i warzyw, a także mięso i ryby często sprzedaje się na plastikowych tackach owiniętych dodatkowo folią. Wszystkie zużyte produkty trafiają do recyklingu. Nie istnieją wysypiska śmieci ani śmieciarki; należy segregować samodzielnie, w wyznaczony sposób. Co ciekawe, dla wielu Japończyków gomi jest czymś tak oczywistym, że osoby mające problem z prawidłową segregacją śmieci mogą to postrzegać dość negatywnie. Aby zachęcić do dbałości o planetę i upiększyć składowiska śmieci czekające na wywóz, japońskie firmy projektują artystyczne worki na śmieci, np. Rabbit-kun firmy MAQ. To doskonała zachęta, aby wyrzucić śmieci w należyty sposób, zabrać ze sobą do domu, nie pozostawiając po sobie odpadków na łonie natury. Internauci bardzo pozytywnie wypowiadają się o pomysłowym wzornictwie, deklarując entuzjazm odnośnie do wynoszenia śmieci. Artystyczne torby na śmieci są drogie, ale te kreatywne zamieniają pobliskie składowiska śmieci w galerie obrazów przypominające murale. To doskonały przykład wykorzystania warstwy wizualnej opakowania w praktycznym celu. Jednocześnie niosą pozytywny przekaz edukacyjny na temat piękna planety i obowiązków wobec ekosystemu. W klasycznej wersji podzielone są na kolory i opatrzone nadrukami.
Mieszkańcy Japonii wyrzucają także ogromne ilości plastikowych butelek i jednorazowych pałeczek (waribashi) – rocznie 24 miliardy par, czyli blisko 200 par na osobę. Ponadto słyną z tego, że w pogoni za najnowszymi nowinkami technicznymi często wyrzucają w pełni sprawny sprzęt elektroniczny [Japoland, 2014].
Podstawą systemu segregacji śmieci w Japonii jest podział na surowce, a prawidłowe przygotowanie odpadów do wywozu jest obowiązkiem każdego mieszkańca. Efektywność japońskiej organizacji wyraża się jako zdolność do prawie całkowitego odzysku surowców.
Rysunek 1. ilustruje japońskie zasady selekcji i utylizacji odpadów opakowaniowych na przykładzie herbaty i mleka.
Łatwo zauważyć, że system gomi wymaga cierpliwości i zachęca do planowania zakupów tak, aby świadomie wybierać produkty w opakowaniach łatwych do utylizacji lub doskonalić organizację recyklingu w gospodarstwie domowym. Wraz ze wzrostem konieczności dokładnego i skrupulatnego segregowania śmieci we własnym zakresie, rośnie świadomość na temat potrzeby potraktowania z większą uwagą zjawiska „overpackaging”. Przede wszystkim należy podejmować działania, których celem jest zapobieganie powstawaniu coraz większej ilości odpadów opakowaniowych.
Identyfikacja wizualna w selekcji odpadów opakowaniowych
Na szczególną uwagę w japońskiej sztuce recyklingu zasługuje wizualna identyfikacja, podzielona według wymogów i surowców odbieranych przez zakontraktowane przedsiębiorstwa. W każdym mieście, a nawet w różnych dzielnicach funkcjonuje indywidualny schemat segregacji śmieci. Ogólne zasady są takie same dla wszystkich, ale lokalnie gomi różni się nieco organizacją, metodą selekcji, jej szczegółowością oraz pomysłową szatą graficzną. Kolorowe schematy-instruktaże nawiązują stylem do mangowych kreskówek i prezentują się dość oryginalnie. Pełno w nich miniaturowych rysunków i informacji, mających ułatwić konsumentom jak najbardziej prawidłowe przygotowanie odpadów do zbiórki. Inaczej projektuje się schematy dla rezydujących w Japonii cudzoziemców, które w stosunku do oryginałów są znacznie uproszczone pod względem grafiki i treści.
Na schemacie (rys. 2) przedstawiono podstawowe kategorie segregacji śmieci, opracowane na podstawie obserwacji i porównania różnych wytycznych z japońskich urzędów miast.
Rysunek 2. porządkuje wiedzę na temat podstawowych zasad selekcji i utylizacji odpadów, w tym opakowaniowych. Stanowi także przydatny projekt, który może zainspirować polskie społeczeństwo do większej troski o recykling. Podstawowe rodzaje śmieci w Japonii to śmieci do spalenia i nie do spalenia (ka-nen/funen gomi, moeru/moenai gomi lub moyaseru/moyasenai gomi), odpady surowcowe (shigengomi) i odpady niebezpieczne (yūgai/kiken gomi). Do śmieci przeznaczonych do utylizacji zalicza się: odpady kuchenne, zużyty olej do smażenia (którym trzeba nasączyć papier, materiał lub użyć środka zbrylającego), a także przedmioty z plastiku poniżej 50 cm długości.
Segregacja śmieci jest zależna od zainwestowania w rozwój możliwości zbierania i zagospodarowywania, a potem przerobu oraz utylizacji poselekcjonowanych odpadów. Można w tym dostrzec źródło zysku oraz niszę i szansę wyjścia z impasu dla przedsiębiorstw poszukujących efektywnej transformacji systemowej. Jednocześnie wzrost racjonalnego podejścia zachęci społeczeństwo do prawidłowej segregacji śmieci, ponieważ ludzie będą mieli świadomość, że ich czas i wysiłek włożony w selekcję opłaci się w postaci efektywnego systemu odbioru i przetwórstwa odpadów, które nie zagraża człowiekowi i przyrodzie.
Na rys. 3. zaprezentowano całościowy schemat działania poszczególnych procesów składających się na japoński system gospodarowania odpadami, w tym opakowaniowymi.
Mocnym filarem sprawności tak zaprojektowanego systemu są niewątpliwie liczne przedsiębiorstwa wyspecjalizowane w branży recyklingu i utylizacji. Z jednej strony wymóg prawidłowego i rzetelnego przygotowania surowców do wywozu jest dodatkowym obciążeniem dla mieszkańców, z drugiej zaś efektywność wyraża się poprzez poziom odzysku i jakości recyklingu.
Odpady surowcowe dzielą się na:
n plastikowe opakowania (umyte i pozbawione etykiet): butelki i opakowania, tacki i miski, zakrętki, worki i reklamówki;
n puszki i szklane butelki (po produktach spożywczych), plastikowe butelki (PET) – w zależności od lokalnych zasad segregacji pakuje się je zbiorczo do jednego worka lub wkłada do
osobnych plastikowych skrzynek ustawianych na ulicach. Butelka PET składa się z 3 rodzajów tworzywa. Przed wyrzuceniem należy ją dokładnie umyć oraz usunąć korek i etykietę;
n papier – gazety, czasopisma, złożone kartony (wszystkie dodatkowo związane), kartony po mleku i sokach (umyte, rozcięte, wysuszone i związane razem);
n małe przedmioty metalowe (np. garnki, czajniki, wieszaki i parasole – druciany stelaż i elementy metalowe oddzielone od materiału).
Warto docenić, że system selekcji starannie przemyślano i dostosowano do rzeczywistych, indywidualnych możliwości dzielnic w japońskich miastach. W Japonii nie ma pojemników na odzież używaną, a ubrania, pościel czy koce są przeznaczane do utylizacji. Zarówno w centrach miast, jak i na obrzeżach, a nawet przy ekskluzywnych apartamentowcach nie ma śmietników znanych z polskich podwórek. Mieszkańcy wystawiają worki ze śmieciami na ulice w określony w grafiku dzień wywozu odpadów. Każda dzielnica ma inne dni zbierania, a miejsca ich składowania są ściśle określone. Worki ze śmieciami zazwyczaj są zabezpieczane. Można śmieci wyrzucić na własną rękę, ale poza miastem.
Koszmar turysty
Najwięcej informacji o gomi pochodzi z instrukcji dla cudzoziemców oraz z bezpośrednich relacji turystów i blogerów odwiedzających Japonię. Nie szczędzą wyrazów zdziwienia, bezsilności i opisują, jak radzili sobie z recyklingiem. Niektórzy wysyłali swoje odpady do miejsca zamieszkania, bo nie byli w stanie ich prawidłowo posegregować i zutylizować w Japonii. „Najgorsze jest to, że twoi sąsiedzi wiedzą,
kiedy popełnisz jakiś błąd dotyczący gomi – w końcu jesteś gaijin – cudzoziemcem” [Watlos 2011].
Kolejną niespodzianką jest brak koszy na śmieci w miejscach publicznych, co zdarza się w wielu metropoliach takich jak Londyn czy Paryż. Często jedynym ratunkiem przed całodziennym noszeniem ze sobą opakowań i butelek po napojach jest zignorowanie zakazu wrzucania śmieci domowych do tzw. konbini, czyli koszy przeznaczonych dla klientów supermarketów i znajdujących się przy sklepach całodobowych. Japończycy są jednak wyczuleni na zjawisko podrzucania cudzych śmieci. Oficjalnie nie mówi się także o przyczynie zniknięcia koszy na śmieci z japońskich ulic. Przypuszczalnie zostały one usunięte w wyniku obostrzeń środków bezpieczeństwa zastosowanych po ataku sekty Aum Shinrikyō (Aum – „Najwyższa Prawda”), który miał miejsce 20 marca 1995 r. w tokijskim metrze.
Korzyści ze stosowania zarządzania wizualnego
W Polsce segregacja śmieci jest wprowadzana stopniowo, ponieważ mieszkańcom obowiązek selekcji według surowców wciąż może wydawać się niezrozumiały. W obliczu osiągnięć Japończyków nasuwa się refleksja, dlaczego – choć mamy okazję – nie poszukujemy wzorców jakości najlepszych w swej klasie i nie korzystamy z nich.
Japońska agencja NEDO realizuje indywidualne projekty demonstracyjne w wybranych państwach partnerskich, wspierając tym samym badania i promując rozwój technologii w obszarach energetyki, ochrony środowiska i technologii przemysłowych. Współpraca z Polską dotyczy czystej energii, podnoszenia wydajności energetycznej, inteligentnych sieci elektroenergetycznych (Smart Grid) czy inteligentnych społeczności (Smart Community). Na współpracę w ramach polsko-japońskiego porozumienia mają szansę podmioty, które zgłoszą Ministerstwu Środowiska chęć współpracy, wskażą interesujący je obszar i będą mogły zaprezentować doświadczenie w realizacji podobnych projektów [Zakrzewska 2011]. Po 2013 r. brakuje danych ministerialnych na temat dalszych efektów tej współpracy.
Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi (Dz. U. z 2013 r. poz. 888.) to pierwsze regulacje w Polsce na temat segregacji odpadów opakowaniowych, które miały przyspieszyć wprowadzenie w życie zaleceń Unii Europejskiej. Organizacja selektywnej zbiórki śmieci ma zachęcić do tego, aby surowce wtórne trafiały do właściwych zakładów przetwórstwa i odzysku, do papierni, do hut i dzięki temu wracały do gospodarki. Przepisy wskazują na szereg istotnych zmian, ale stwarzają także nowe problemy. Obowiązek zbierania części z całej grupy odpadów z gospodarstw domowych został przeniesiony na izby gospodarcze, co wywołało nieścisłości w kwestii jego organizacji [Kołomańska 2014]. Mimo obowiązku wsparcia edukacji na temat selektywnej zbiórki odpadów i prawidłowego jej przeprowadzania wciąż brakuje inicjatyw, które w skuteczny sposób zmieniłyby oblicze polskich gospodarstw domowych na bardziej przyjazne kulturze segregacji śmieci.
Podsumowanie
Japonia dąży do budowy społeczeństwa, które produkuje mało śmieci i jak najwięcej z nich wykorzystuje powtórnie. Dlatego samorządy lokalne ustalają zasady segregacji śmieci i promują recykling. Dobrą praktykę selekcji, recyklingu i utylizacji odpadów można i powinno się promować również w Polsce. Adaptujemy zachodnie wzorce bez zastanowienia, czy rozwiązania te są uniwersalne i czy sprawdzą się u nas, skoro odchodzą od nich sami ich autorzy. Za przykładem Japończyków możemy zaprojektować zieloną przyszłość dla Polski. Gdyby kolejne pokolenia ludzi mogły nas wspominać jako tych, którzy potrafili gospodarować Ziemią mądrze i pozostawili po sobie porządek, ich wiedza na temat harmonijnej eksploatacji naturalnych zasobów Ziemi ewoluowałaby znacznie szybciej.
Brak potrzeby korzystania z najlepszych wzorców na świecie świadczy o ignorancji. Opóźnienie cywilizacyjne w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych daje Polsce niezwykłą przewagę. Możliwość obserwacji trendów i konsekwencji ich adaptacji w różnych krajach warto wykorzystać jako atut w procesie doskonalenia własnej strategii rozwoju. Przykład rozwiązań w dziedzinie segregacji i utylizacji odpadów, jakie zastosowano w Japonii, kładzie szczególnie ważny akcent kulturowy na wychowanie w poszanowaniu ekosystemu. W obliczu wielu problemów i niedociągnięć polskiego systemu istnieje uzasadniona konieczność rewizji wzorców dostarczanych do świadomości społeczeństwa.
Wnioski
1. Japoński system gospodarki i utylizacji odpadów jest najbardziej skomplikowany na świecie, ale najbardziej efektywny, co potwierdza skuteczność przyjęcia opisanych rozwiązań organizacyjnych, ekonomicznych, technicznych i technologicznych.
2. Przykład Japonii skłania do głębokiej refleksji nad świadomością polskiego społeczeństwa i kierunkiem rozwoju krajowego ustawodawstwa w zakresie kultury recyklingu. Powszechne środki wykorzystywane są częściowo, a proponowane obecnie rozwiązania nie wyczerpują aktualnych potrzeb cywilizacyjnych. Krajowy system opakowań wymaga wielu gruntownych zmian, aby zapewnić pożądaną efektywność działań.
3. Warto skorzystać z wiedzy i doświadczenia Japończyków, aby w procesie doskonalenia polskiego systemu gospodarowania odpadami oraz odpadami opakowaniowymi odnaleźć inspiracje i rozwiązania pozwalające osiągnąć pożądane rezultaty po niskich kosztach.
4. Zmiana podejścia do gospodarki odpadami musi wynikać z głębokiej transformacji świadomości i zwyczajów, nie tylko z powodu selektywnej zbiórki odpadów, ale przede wszystkim z szacunku do natury oraz zasad racjonalnej gospodarki zasobami Ziemi.
5. Efektywne rozwiązania zazwyczaj są proste i muszą być dopasowane do lokalnych oraz regionalnych potrzeb, pozostając w zgodzie z dynamiką globalnych zmian.
6. Wraz z przemysłową ekspansją człowieka w przestrzeń wizualną konieczność rozwijania kultury recyklingu na wzór Japończyków wydaje się uzasadniona także w Polsce. n
Bibliografia
1. Biuletyn Informacyjny. Ekologia w Japonii, 2014, Wyd. Ambasada Japonii w Polsce, www.pl.embjapan.go.jp/kultura/documents/Biuletyny/biuletyn0214.pdf
2. Hryb W., 2011, Wykorzystanie wybranych biodegradowalnych frakcji z odpadów komunalnych do rekultywacji terenów zdegradowanych, Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska vol. 13, nr 4 (2011), Wyd. Helion, Gliwice, s. 19-28
3. Kołomańska K., 2015, Gospodarka odpadami opakowaniowymi w zarządzaniu jakością wizualną, Opakowanie 5/2015, Wyd. Alfa-Print/Sigma NOT, Warszawa
4. Kołomańska K., 2014, Opakowanie jako element sterowania poziomem jakości wizualnej, Opakowanie nr 12/2014, Wyd. Alfa-Print/Sigma NOT, Warszawa, s. 61-67
5. Kołomańska K., 2014, Przedsiębiorczość przyszłości i bioarchitektura jakości wizualnej, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 8 (775), Wyd. Instytutu ORGMASZ, Warszawa, s. 26-37
6. Ministry of Foreign Affairs of Japan, Guide to living in Japan, http://www.mofa.go.jp/j_info/visit/visa/pdfs/guide_living_en.pdf
7. Przewodnik Urzędu Miasta Stołecznego Warszawa,
https://czysta. um. warszawa. pl/jak-segregowac-odpady
8. Tokyo International Communication Committee, http://www.tokyo-icc.jp/
9. Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, Dz. U. 2013, poz. 888
10. Watrous M., 2011, Jeśli pójdziesz za mną, Wyd. Świat Książki, Warszawa
11. Werpachowski W., 2011, Podstawy zarządzania w przedsiębiorstwie, Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa
12. Z ilu części składa się plastikowa butelka, czyli segregacja śmieci w Japonii, portal Japoland, http://japoland.pl/blog/ciekawostki/z-ilu-czesci-sklada-sie-plastikowa-
butelka-czyli-segregacja-smieci-w-japonii/
