W artykule przedstawiono obecnie dostępne zalecenia i wytyczne dotyczące materiałów i wyrobów z papieru i tektury przeznaczonych do kontaktu z żywnością.
1. Rozporządzenie (WE) nr 1935/2004[1]
Wymienione rozporządzenie jest podstawowym aktem prawnym regulującym rynek materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością na terenie Unii Europejskiej. Rozporządzenie obowiązuje wszystkie podmioty gospodarcze zajmujące się produkcją, przetwarzaniem i dystrybucją materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Do tego grona można zaliczyć wyjściowych producentów granulatów tworzyw sztucznych, papieru, tektury, szkła itp., zakłady produkujące gotowe opakowania, drukarnie oraz importerów surowców i gotowych produktów. Rozporządzenie stosuje się do wszystkich istniejących surowców i materiałów takich jak: tworzywa sztuczne, papier, szkło, metale, kleje, farby, lakiery i inne. Zgodnie z artykułem 3. żaden materiał i wyrób do kontaktu z żywnością nie może stanowić zagrożenia dla zdrowia człowieka, powodować niemożliwych do
przyjęcia zmian w składzie żywności i pogorszenia jej cech organoleptycznych, a jego oznakowanie, reklama i sposób prezentowania nie powinny wprowadzać konsumentów w błąd. Z punktu widzenia niniejszej publikacji istotne znaczenie ma artykuł 6. mówiący o możliwości ustanowienia, w przypadku braku uregulowań prawnych na poziomie UE, krajowych szczególnych środków prawnych. Innymi słowy w przypadku braku przepisów UE regulujących dany typ materiałów każde państwo może ustanowić swoje przepisy. W przypadku braku krajowych
środków prawnych można stosować inne wymagania, np. wytyczne branżowe. Artykuł 16. nakłada obowiązek wystawiania deklaracji zgodności, która stanowi dokument potwierdzający dopuszczenie danego materiału lub wyrobu do kontaktu z żywnością.
2. Rozporządzenie (WE) nr 2023/2006 [2]
Rozporządzenie podaje zasady dobrej praktyki produkcyjnej w odniesieniu do wszystkich materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością. O ile samo rozporządzenie nie podaje konkretnej normy lub systemu jakości, jaki powinien być stosowany w zakładzie, to podaje wymagania, jakie przyjęty system powinien spełniać:
n System zapewnienia jakości obejmujący odpowiednią liczbę personelu, adekwatną do skali produkcji i stawianych wymagań. Zakład musi posiadać odpowiednie wyposażenie techniczne. Wszystkie wymienione elementy muszą być poświadczone odpowiednimi dokumentami, świadectwami szkoleń itp.
n Materiały wyjściowe są nabywane zgodnie z ustalonymi wcześniej kryteriami. Wszystkie operacje wykonywane w czasie procesu produkcyjnego są opisane w instrukcjach, procedurach itp.
n W przedsiębiorstwie funkcjonuje system kontroli jakości, który wskazuje, wprowadza i egzekwuje wprowadzenie środków naprawczych po zauważonych niedociągnięciach w przestrzeganiu dobrej praktyki produkcyjnej.
n Nadzór i archiwizowanie dokumentacji w formie papierowej lub elektronicznej wszystkich deklaracji zgodności, świadectw jakości itp. surowców i produktów pośrednich wykorzystanych do produkcji finalnego wyrobu na wszystkich etapach produkcji. Obejmuje również dokumentowanie wykonanych czynności procesowych na każdym etapie produkcji.
Dodatkowo załącznik do rozporządzenia zawiera szczegółowe zasady dobrej praktyki produkcyjnej. Odnosi się on do zasad nanoszenia druku na materiały i wyroby do kontaktu z żywnością po stronie niemającej z nią kontaktu. Zadrukowana powierzchnia nie może mieć bezpośredniego kontaktu z żywnością. Powyższe wymaganie nie dotyczy druku wykonanego np. barwnikami spożywczymi. Składniki farb nie mogą migrować przez podłoże lub wskutek odbicia się w stosie lub roli zarówno w czasie użytkowania opakowania, jak i w czasie transportu i przechowywania w stężeniach powodujących ich przekroczenie zgodnie z dopuszczalnymi poziomami określonymi w rozporządzeniu (WE) nr 1935/2004.
3. Rozporządzenie (UE) nr 10/2011[3]
Wymienione rozporządzenie jest najważniejszym dokumentem dotyczącym materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych do kontaktu z żywnością. W kontekście niniejszego artykułu należy zaznaczyć, że ma zastosowanie tylko w przypadku, gdy papier lub tektura są połączone z warstwą tworzywa sztucznego –np. w laminacie. Można je również stosować w przypadku powleczenia powierzchni papieru np. polietylenem lub polipropylenem. Często spotykaną trudnością w zakresie badań wymienionych w rozporządzeniu jest niedostateczna wytrzymałość warstwy tworzywa sztucznego na warunki migracji globalnej i specyficznej. Najczęściej ten problem dotyczy badań wykonywanych do oliwy z oliwek lub izooktanu. Najczęstszą przyczyną tego stanu rzeczy jest zbyt cienka warstwa tworzywa. W przypadku zajścia zmian fizycznych w badanym materiale w sytuacji, gdy takie zmiany nie następują w trakcie normalnego użytkowania, rozporządzenie dopuszcza możliwość złagodzenia warunków badania [4, 5].
4. Papier i tektura
W przeciwieństwie do tworzyw sztucznych wymagania dotyczące tych materiałów nie zostały uregulowane na poziomie UE. W związku z tym można stosować prawo krajów członkowskich UE lub inne wymagania. Najczęściej stosuje się zalecenia XXXVI niemieckiego urzędu ds. oceny ryzyka BFR [6] lub Wytyczne branżowe, tzw. wytyczne CEPI [7]. Podstawową różnicą pomiędzy wyrobami wykonanymi z papieru i tektury a tymi z tworzyw sztucznych jest brak właściwości barierowych papieru. O ile tworzywo sztuczne potrafi zatrzymać wiele substancji chemicznych, o tyle większość substancji, które wchłonie papier, może migrować do żywności.
Poza tym papier jako materiał pochodzenia naturalnego może zawierać w swoim składzie środki konserwujące i często środki uszlachetniające, co ma odzwierciedlenie w badaniach. W przeciwieństwie do badań migracji z tworzyw sztucznych, w przypadku papieru substancje chemiczne oznacza się w jego masie wyrażając końcowy wynik na kg lub dm2 papieru. Można przyjąć, że to, co jest zawarte w dm2, będzie też w takiej samej ilości migrować z dm2.
Drugim poważnym problemem jest brak uregulowań dotyczących stosowania papieru i tektury z recyklingu. W przeciwieństwie do tworzyw sztucznych UE nie zajęła jasnego stanowiska w tej sprawie. Z jednej strony Europa wspiera recykling i działania proekologiczne, z drugiej strony istnieje poważny problem z utrzymaniem właściwej jakości makulatury przeznaczonej do kontaktu z żywnością. Wydaje się, że rozwiązaniem tego problemu jest wprowadzenie zakazu lub ograniczeń w stosowaniu materiałów i wyrobów z makulatury do kontaktu z żywnością. Problemy z jakością makulatury mają również odzwierciedlenie w zakresie badań chemicznych opisanych w omawianych dokumentach. Dokonując potwierdzenia zgodności z wymaganiami artykułu 3. rozporządzenia (WE) nr 1935/2004 dotyczącymi bezpieczeństwa zdrowotnego i zgodności z dyrektywą 94/62/WE [8] dotyczącą dopuszczalnej zawartości metali ciężkich, poza badaniami wymienionymi w rozdziałach 4.1 i 4.2 należy wykonać analizę sensoryczną i oz-
naczyć całkowitą zawartość ołowiu, kadmu, rtęci i chromu VI+. W przypadku wyrobów z samego papieru lub tektury analizę sensoryczną wykonuje się zgodnie z normą PN-EN 1230-1 i 2. W przypadku materiałów powlekanych tworzywem sztucznym analizę można wykonać zgodnie z normą DIN-10955.
4.2 Papier i tektura – Zalecenie BFR XXXVI [6]
Są to najlepiej znane i najczęściej stosowane przepisy prawne do potwierdzenia zgodności materiałów i wyrobów z papieru i tektury do kontaktu z żywnością. Zalecenia składają się z części ogólnej XXXVI podającej wymagania dla materiałów i wyrobów z papieru i tektury do maksymalnej temperatury stosowania 90°C oraz dla materiałów wykonanych z makulatury. Poza tym są jeszcze trzy części szczegółowe.
XXXVI/1. – Papier do gotowania, filtry papierowe i bibuły filtracyjne do filtracji na gorąco i na zimno. Wymagania obejmują materiały do filtracji na zimno i na gorąco.
XXXVI/2. – Papier i tektura do pieczenia. Zakres stosowania do maksymalnie 220°C.
XXXVI/3. – Podkładki absorpcyjne oparte o włókna celulozowe do pakowania żywności.
Wszystkie części zawierają wykaz dozwolonych do stosowania substancji wraz z ich ograniczeniami ilościowymi oraz zakres wymaganych badań.
W tab. 1 wymieniono wymagane parametry przewidziane dla najczęściej badanych opakowań papierowych ujętych w wymaganiach ogólnych. Poza samymi badaniami należy przestrzegać maksymalnych dopuszczalnych zawartości substancji wymienionych w poszczególnych częściach zalecenia.
4.3 Papier i tektura – Wytyczne branżowe [7]
W chwili obecnej jest to najlepsza publikacja mogąca pełnić funkcję szczególnego środka prawnego, z którym zgodność może wykazać producent materiału lub wyrobu z papieru i tektury do kontaktu z żywnością. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że wytyczne nie mają statusu przepisów prawnych ani w UE, ani w żadnym kraju członkowskim UE.
Szczegółowe omówienie całych wytycznych przekracza objętość niniejszego artykułu. Same wytyczne zarówno w wersji angielskiej, jak i polskiej można bezpłatnie pobrać z internetu. W związku z tym zostaną omówione tylko najważniejsze aspekty wytycznych. Zgodnie z treścią wytycznych dotyczą wszystkich rodzajów papieru i tektury, w tym papieru powlekanego oraz wszystkich wyrobów z nich wykonanych, które w stanie gotowym do użytkowania:
n przeznaczone są do kontaktu z żywnością lub
n pozostają w kontakcie z żywnością i są przeznaczone do tego celu lub
n mogą wejść w kontakt z żywnością albo w ramach których może nastąpić migracja ich składników do żywności w przypadku zastosowania w normalnych lub możliwych do przewidzenia warunkach.
Wytyczne nie dotyczą bibuły, ręczników papierowych i serwetek, gdyż one zostały uregulowane wcześniejszymi przepisami UE [9].
Zgodnie z załącznikiem 1 substancje dodawane do papieru muszą być zgodne z wcześniej omówionym zaleceniem XXXVI BfR. Substancje inne niż wymienione przez zalecenia BfR są dopuszczone do użytku pod warunkiem przedstawienia dowodów wykazujących ich zgodność z art. 3. rozporządzenia 1935/2004. W szczególności za taki dowód zgodności można uznać zatwierdzenie FDA13 przyznane zgodnie z § 176.170 a) 5) i 176.180.
Zgodnie z rozdziałem 7.2 zarówno papier przeznaczony do bezpośredniego kontaktu z żywnością, jak i do pośredniego musi odpowiadać tym samym wymaganiom, chyba że zastosowano barierę funkcjonalną. Warstwy wykonane z innych materiałów niż papier lub tektura muszą odpowiadać swoim właściwym wymaganiom, np. warstwa z tworzyw sztucznych powinna odpowiadać wymaganiom rozporządzenia (UE) nr 10/2011.
Zgodnie z rozdziałem 5. materiały i wyroby z papieru i tektury powinny być produkowane zgodnie z dobrą praktyką produkcyjną opisana w rozporządzeniu (WE) nr 2023/2006. Wytyczne dokładnie omawiają tę kwestię wliczając w to aspekty wytwarzania i przetwarzania papieru, tektury i makulatury.
W załączniku 4 przedstawiono wzór deklaracji zgodności.
W rozdziale 4. wymieniono dokładnie badania chemiczne, które należy wykonać dla gotowego wyrobu z uwzględnieniem jego pochodzenia i przeznaczenia. Zestawienie oznaczanych parametrów zawiera tab. 2.
Przy tworzeniu zestawienia wzięto pod uwagę zdolność danego rodzaju żywności do penetracji papieru lub tektury oraz właściwości fizyczne i chemiczne danej substancji chemicznej. W zestawieniu nie brano pod uwagę substancji mogących migrować z zastosowanych farb drukarskich. W końcowych rozważaniach producent gotowego wyrobu powinien brać to pod uwagę.
Benzofenon, jego pochodne oraz diizopropylonaftalen są fotoinicjatorami mogącymi występować w farbach, lakierach lub w masie makulaturowej. Są to związki łatwo migrujące przez papier i dlatego muszą być oznaczane.
Bisfenol A jest typowym przykładem zanieczyszczenia występującego tylko w makulaturze. Jego źródłem są resztki tworzyw sztucznych.
Formaldehyd jest stosowany w klejach oraz jako środek konserwujący. Posiada właściwości uczulające.
Metale ciężkie nie są stosowane celowo, mogą występować tylko jako zanieczyszczenia.
Pentachlorofenol jest stosowany jako środek konserwujący. W przeciwnym razie masa papiernicza uległaby szybkiemu rozkładowi.
Substancje antydrobnoustrojowe. Konserwanty stosowane w papierze nie powinny wykazywać działania bakteriobójczego poza samym papierem, w szczególności nie powinny oddziaływać na przechowywaną żywność.
Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (PAH) powinny występować tylko w makulaturze, ich źródłem mogą być np. substancje ropopochodne stosowane w procesach technologicznych (np. smary, oleje, olej opałowy, olej napędowy, benzyny, rozpuszczalniki). Niestety projekt normy, na który powołują się wytyczne, nie został jeszcze opracowany, w związku z tym każde laboratorium może stosować swoją metodę oznaczania PAH.
Oleje mineralne, a dokładnie MOSH i MOAH, czyli nasycone oleje mineralne i aromatyczne oleje mineralne, są stosowane jako rozpuszczalniki do farb drukarskich. Ze względu na dużą zdolność do migracji, w tym przez warstwę polipropylenu lub polietylenu, oraz podejrzewaną toksyczność zostały wykluczone ze stosowania w farbach drukarskich przeznaczonych do zadrukowywania materiałów do kontaktu z żywnością. W makulaturze mogą się znaleźć wraz z resztkami gazet i zadrukowanych materiałów niespożywczych. Jeżeli zostaną wykryte w wyrobie z materiału pierwotnego, oznacza to, że materiał zawiera domieszkę makulatury lub farby użyte w procesie drukowania nie są farbami przeznaczonymi do zadrukowywania materiałów do kontaktu z żywnością.
Ftalany są kolejnym przykładem substancji występujących tylko w makulaturze. Ich źródłem są przede wszystkim fragmenty tworzyw sztucznych i elastomerów oraz farby i lakiery drukarskie.
Farby i barwniki w wyrobach z surowca pierwotnego są stosowane zazwyczaj tylko jako druk. W przypadku wyrobów z makulatury są stosowane do barwienia makulatury w masie. Niestety często zastosowane barwniki nie są trwale związane z makulaturą, co powoduje przesączanie do żywności modelowej i niespełnianie wymagań.
Fluorescencyjne wybielacze optyczne są stosowane do optycznego wybielania papieru. Zasadniczo nie stosuje się ich do wyrobów z surowca pierwotnego. Po zastosowaniu w makulaturze podobnie jak w przypadku farb i barwników następuje ich przesączanie do żywności modelowej i niespełnianie wymagań.
Barwniki azowe – w przypadku zastosowania barwników azowych należy sprawdzić pozostałość pierwszorzędowych amin aromatycznych. Zazwyczaj jest to parametr oznaczany przy wyrobach z makulatury, gdyż nie jesteśmy w stanie określić rodzaju zastosowanych barwników bądź wykluczyć ich obecności.
Literatura
[1] Rozporządzenie (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 października 2004 r. w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością oraz uchylające dyrektywy 80/590/EWG i 89/109/EWG
[2] Rozporządzenie (WE) nr 2023/2006 z dnia 22 grudnia 2006 r. w sprawie dobrej praktyki produkcyjnej w odniesieniu do materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością
[3] Rozporządzenie Komisji (UE) nr 10/2011 z dnia 14 stycznia 2011 r. w sprawie materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kon
taktu z żywnością
[4] Rozporządzenie Komisji (UE) nr 10/2011…, punkt 2.1.3, rozdział 2, załącznik V, …ibidem
[5] Rozporządzenie Komisji (UE) nr 10/2011…, punkt 3.1, rozdział 3, załącznik V, …ibidem
[6] The Federal Institute for Risk Assessment XXXVI. Paper and board for food contact
[7] Wytyczne branżowe dotyczące zgodności materiałów i wyrobów z papieru i tektury przeznaczonych do kontaktu z żywnością, wydanie z 2 września 2012 r.
[8] Dyrektywa 94/62/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 1994 r. w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych
[9] Rada Europy; Deklaracja polityczna dotycząca bibuły, ręczników papierowych i serwetek. Wersja 1. z 22 września 2004 r.
