STRESZCZENIE: Artykuł dotyczy oceny zachowań konsumentów na rynku konwencjonalnych i ekologicznych naczyń jednorazowych. Sondaż przeprowadzono za pomocą wywiadu pośredniego przy użyciu kwestionariusza ankiety wśród 431 konsumentów powyższej 15. roku życia. Ponadto zaprezentowano wyniki badań właściwości użytkowych wybranych naczyń jednorazowego użytku. Do testów wykorzystano talerzyki jednorazowego użytku wykonane ze sprasowanych otrębów pszennych (należące do grupy opakowań jadalnych), z liści palmowych, z pulpy papierowej wytworzonej z trzciny cukrowej oraz pulpy papierowej drzewnej. Wykonano zmodyfikowane do potrzeb produktów oznaczenia: odporność produktów na działanie tłuszczu o temperaturze 20°C oraz 80°C, odporność na działanie wody, wyznaczenie siły łamiącej w teście zginania trójpunktowego oraz ekspercką ocenę sensoryczną. IN ENGLISH: Disposable tableware – theory and practice; ABSTRACT: The article concerns the assessment of consumer behavior on the conventional and organic disposable tableware market. The survey was conducted by indirect interviewing method with a questionnaire on 431 consumers with 15 years and above. There were also described selected properties of disposable packaging. For the tests disposable plates made from compressed wheat bran (edible packaging), palm leaves, paper pulp produced from sugar cane and paper pulp from wood were selected. Following modified determination were made: resistance to grease at 20°C and 80°C, water resistance, breaking strength in three-point bend test and sensory evaluation using sensory analysis method.
Wstęp
Naczynia i sztućce jednorazowego użytku są dziś bardzo powszechne, a asortyment tych wyrobów jest bardzo bogaty. Wśród nich odnaleźć można m.in.: filiżanki, kubki, kieliszki, talerze, miseczki, widelce, noże, łyżki, łyżeczki, mieszadełka, wykałaczki, tacki, a także pojemniki obiadowe (tzw. menuboxy), pudełka, platery i inne. Dla współczesnego konsumenta zdecydowanie najważniejsze zdają się być wygoda użytkowania naczyń i opakowań jednorazowego użytku, ale także zapewnienie odpowiedniego poziomu czystości i bezpieczeństwa użytkowania. Dążąc do zaspokojenia tych potrzeb, producenci oferują szeroką gamę naczyń i opakowań charakteryzujących się wysoką jakością oraz atrakcyjnym wyglądem.
Na polskim rynku dostępne są naczynia jednorazowego użytku wykonane najczęściej z: tworzyw polimerowych, papieru/tektury oraz laminatów papieru z tworzywami polimerowymi. Pojawiają się także propozycje materiałów wykazujących znamiona ekologicznych. Wśród nich należy zwrócić uwagę na jednorazowe naczynia z:
n pulpy papierowej otrzymywanej z trzciny cukrowej;
n suszonych i prasowanych liści palmowych;
n sprasowanych otrębów;
n drewna (np. brzozowego);
n polimerów biodegradowalnych (m.in. PLA).
Naczynia te nie są jednak tak powszechne w asortymencie sklepów, prawdopodobnie ze względu na dość wysoką cenę jednostkową.
Badania konsumenckie
Celem podjętych badań była ocena zachowań konsumentów na rynku konwencjonalnych i ekologicznych naczyń jednorazowych. Sondaż przeprowadzono za pomocą wywiadu pośredniego przy użyciu kwestionariusza ankiety wśród 431 konsumentów powyższej 15. roku życia. Badana grupa była zróżnicowana pod względem: płci, wieku, poziomu wykształcenia oraz miejsca zamieszkania. Trzy czwarte ankietowanych stanowiły kobiety. Dominowały osoby w wieku 20-29 lat, stanowiące dwie trzecie respondentów. 21% ankietowanych było pomiędzy 30. a 39. rokiem życia. Większość respondentów stanowiły osoby dobrze wykształcone: 59% deklarowało posiadanie wyższego wykształcenia (w tym ukończone studia inżynierskie/licencjackie lub magisterskie), 12% – niepełnego wyższego, a 27% – ukończenie szkoły średniej. Jedna czwarta ankietowanych zamieszkiwała wsie, a pozostałe osoby miasta, przy czym 35% respondentów mieszkała w miastach powyżej 100 000 mieszkańców.
Respondenci deklarowali, że najczęściej używanymi naczyniami jednorazowych są kubki oraz sztućce, nieco rzadziej talerze, a najrzadziej miski oraz tacki. Naczynia jednorazowego użytku stosowane są przeważnie w sytuacjach, w których użycie tradycyjnych naczyń i sztućców jest uciążliwe lub nawet niemożliwe. Blisko dwie trzecie ankietowanych (62%) stwierdziło, że często używa jednorazowych sztućców oraz naczyń podczas grilla lub pikniku, a jedna czwarta sięga po nie regularnie w podróży (24%). Aż dwie trzecie badanych konsumentów deklaruje korzystanie z naczyń i sztućców jednorazowych w kawiarniach i bufetach. Ankietowani nie stosują tego typu naczyń jako substytutu szklanego czy ceramicznego serwisu na co dzień (81%) ani podczas rodzinnych imprez okolicznościowych (64%).
Naczynia jednorazowego użytku wykonywane są z materiałów, których większość utrzymuje temperaturę żywności lub napoju przez wystarczający do spożycia czas, dlatego bardzo często stosuje się je do serwowania ciepłych posiłków w punktach gastronomicznych. Przeprowadzone badanie wykazało, że najczęściej w naczyniach jednorazowych podawane są dania grill-owe oraz dania na wynos. Z kolei ponad 40% respondentów stwierdziło, że nigdy nie spożywa zup z tego typu naczyń. Według ankietowanych naczynia jednorazowe są też szeroko wykorzystywane do podawania ciepłych i zimnych napojów (blisko 90% respondentów). Poszerzenie oferty gotowych sałatek dostępnych w marketach spowodowało, że co piąty ankietowany deklaruje częste spożywanie sałatek z naczyń jednorazowego użytku.
W tab. 1. przedstawiono, jakimi kryteriami posługują się klienci wybierający naczynia i sztućce jednorazowego użytku.
Przeprowadzony sondaż wykazał, że najbardziej istotnymi czynnikami decydującymi o wyborze opakowań jednorazowego użytku są: cena, pojemność i materiał, z którego wykonano naczynie. Istotne zdają się także aspekt ekologiczności opakowania oraz jego kształt. Z kolei mało istotne okazały się reklama związana z promocją danego opakowania oraz marka.
Respondentów zapytano także, czy naczynia jednorazowego użytku mogą być ekologiczne (wykr. 1.). Trzy czwarte ankietowanych zgodziło się z tym stwierdzeniem, a jedynie 10% uważa, że naczynia tego rodzaju nie mogą być ekologiczne. Ekologiczne naczynia jednorazowego użytku, rozumiane jako przyjazne środowisku (wytwarzane z surowców odnawialnych i/lub których zagospodarowanie jako odpadu konsumenckiego nie stwarza zagrożenia dla środowiska i możliwe jest różnymi metodami recyklingu: materiałowego czy organicznego), pod wieloma względami mogą stanowić alternatywę dla opakowań jednorazowego użytku z tworzyw syntetycznych, wykonanych najczęściej z PE, PP lub PS.
Ekologiczne opakowania jednorazowego użytku mogą być wykonane z naturalnych, łatwo dostępnych i ulegających biodegradacji surowców. W literaturze spotyka się doniesienia dotyczące utylizacji biomasy roślinnej, w tym: odpadów owocowo-warzywnych, wysłodków buraczanych, wytłoków jabłkowych, skórek bananowych i pomarańczowych, obierek z ziemniaków prowadzących do ich przekształcenia w biodegradowalne materiały polimerowe [1,2], które z kolei mogą zostać wykorzystane w produkcji opakowań. Obecnie na rynku dostępne są naczynia m.in. ze sprasowanych otrębów pszennych, liści trzciny cukrowej oraz liści palmowych. Ich ogromną zaletą jest brak emisji szkodliwych gazów i związków chemicznych do środowiska podczas produkcji oraz podatność na rozpad w procesie kompostowania. Produkcja jadalnych naczyń z otrębów polega na ich sprasowaniu w wysokiej temperaturze (powyżej 150°C) i przy wysokim ciśnieniu, bez użycia klejów i konserwantów [3,4]. Zużyte naczynia można spożyć, a wyrzucone do wody, gleby lub kompostownika ulegają one rozpuszczeniu i rozpadowi biologicznemu. Opakowania jadalne nie zwiększają zatem całkowitej ilości odpadów wymagających utylizacji w procesie spalania bądź składowania na wysypiskach odpadów. Niestety naczynia otrębowe można zakupić tylko w wybranych sklepach ze zdrową żywnością. Ich cena przewyższa ceny najbardziej popularnych jednorazowych naczyń (z papieru i tworzyw polimerowych), co zapewne decyduje o niechęci sieci handlowych do wprowadzenia tego typu naczyń do stałej oferty sprzedaży.
Przeprowadzone badanie wykazało, że co trzeci ankietowany słyszał o jadalnych naczyniach z otrębów pszennych (36%), ale tylko prawie co szósta osoba miała okazję ich używać (15%). W przypadku naczyń z trzciny cukrowej i liści palmowych ponad 80% ankietowanych nie słyszało o tego typu naczyniach, a jedynie parunastu respondentów (3,7% i 5,3%) korzystało z naczyń odpowiednio z trzciny cukrowej i liści palmowych. Większość osób, które deklarowały użycie naczyń z liści palmowych, korzystało także z naczyń z otrębów pszennych lub trzciny cukrowej. Były to głównie osoby młode z wyższym wykształceniem.
Głównym ograniczeniem stosowania wyżej wspomnianych naczyń ekologicznych są ich niska dostępność w sklepach stacjonarnych i konieczność poszukiwania asortymentu w sklepach internetowych. Ponadto dla wielu ankietowanych barierę stanowi zbyt wysoka cena jednostkowa. Koszt jednego talerza
o średnicy 20-23 cm z liści palmowych to ok. 1,0 zł, z otrębów pszennych oraz trzciny cukrowej ok. 0,7 zł, co stanowi kilkukrotnie do kilkunastu razy wyższą cenę w porównaniu z naczyniami z pulpy papierowej lub tworzyw polimerowych [5]1.
Badania właściwości użytkowych
Badania konsumenckie zostały uzupełnione o badania właściwości użytkowych wybranych talerzy jednorazowego użytku. Kryterium doboru materiału badawczego były ich potencjał dotyczący ekologicznego zagospodarowania różnymi metodami i przydatność do recyklingu czy podatność na biodegradację. Do testów wykorzystano talerzyki jednorazowego użytku wykonane ze sprasowanych otrębów pszennych (należące do grupy opakowań jadalnych), z liści palmowych, z pulpy papierowej wytworzonej z trzciny cukrowej oraz pulpy papierowej drzewnej (rys. 1A–1D).
Wykonano zmodyfikowane do potrzeb badanych produktów oznaczenia, wykorzystując analogiczne metody badań dla innych produktów opisane w polskich normach, takie jak: oznaczenie odporności produktów na działanie tłuszczu o temperaturze 20°C oraz 80°C, odporności na działanie wody, siły łamiącej w teście zginania trójpunktowego (badanie przeprowadzono na całych talerzach w dwóch wariantach ustawienia). W kontekście ich zastosowania do kontaktu z żywnością przeprowadzono ekspercką ocenę sensoryczną. Ostatnim elementem oceny były zweryfikowanie znakowania opakowań oraz sposób przekazywania informacji o produkcie konsumentowi.
Talerze z liści palmowych charakteryzowały się największym zróżnicowaniem pod względem wymiarów i masy, co wynika z wykorzystanego surowca (tab. 2.). Na powierzchni widoczne są także rożnego rodzaju wady i przebarwienia (rys. 2.).
Badane talerze wykazały zróżnicowane właściwości użytkowe, co było determinowane rodzajem materiału, z którego je wykonano (tab. 3.). Talerze jednorazowego użytku wykonane z liści palmowych charakteryzowały się najwyższą odpornością na chłonność wody oraz działanie oleju zarówno w temperaturze pokojowej (20°C), jak i na gorąco (80°C). Po wpływem przechowywania w nich wody talerze zmieniały swój kształt na łódkowaty, wydłużony (taco shape). Znaczna ilość defektów na
powierzchni naczyń poddaje pod wątpliwość bezpieczeństwo ich stosowania w bezpośrednim kontakcie z żywnością. Talerze z pulpy z trzciny cukrowej wykazały dobrą odporność na działanie wody. Z kolei działanie oleju o temperaturze 20°C spowodowało przesiąknięcie po 110±5 minutach i po 30±2 minutach dla oleju o temperaturze 80°C, co potwierdza ich trwałość w czasie potrzebnym na bezpieczne spożycie posiłku. Talerze z otrębów pszennych przeciekły po 60±4 minutach kontaktu z wodą, natomiast działanie tłuszczu spowodowało przesiąknięcie po średnio 30±2 minutach (olej o początkowej temperaturze 20°C) i po pięciokrotnie krótszym czasie po zastosowaniu oleju o wyższej temperaturze, co wskazuje, że tego typu naczynia nie są odpowiednie do serwowania na nich gorących i tłustych potraw. W przypadku talerzy z pulpy papierowej drzewnej zastosowanie oleju na zimno oraz wody nie spowodowało przesiąknięcia, jednakże praktycznie zaraz po rozpoczęciu eksperymentu widoczne były niepożądane mokre lub tłuste plamy. Z tym defektem konsumenci często radzą sobie, podkładając kilka warstw talerzy, co oczywiście jest nieefektywne kosztowo oraz ekologicznie, wskazuje także na bezpośrednią wadę tego typu naczyń: ich niedostateczną grubość i sztywność.
Badanie siły łamiącej próbkę w teście statycznego zginania przeprowadzono w dwóch wariantach: kiedy talerz spoczywał w pozycji wyjściowej (wykr. 2.) oraz kiedy był odwrócony do góry dnem (wykr. 3.). Najbardziej odporne na zginanie okazały się talerze wykonane z liści palmowych, aczkolwiek stwierdzono duże odchylenia w obrębie odporności tego typu talerzy wynikające z zaobserwowanej wysokiej zmienności ich grubości, masy i wymiarów. Umiarkowaną odporność na zginanie wykazały talerze z otrębów pszennych i z pulpy z trzciny cukrowej. Oznaczenie siły łamiącej talerzy z pulpy papierowej drzewnej nie było możliwe ze względu na ich elastyczność (pomiar siły 0 N).
Ocenę sensoryczną wykonano, oceniając wygląd 10 próbek z każdego typu talerzy pod względem jednorodności oraz barwy. Ponadto dokonano oceny węchowej suchych i wilgotnych próbek talerzy. Natężenie zapachu określono zgodnie z PN-O-79114:1987 według następującej skali: a – bardzo słabo wyczuwalne, b – dość wyczuwalne, c – wyraźne [6].
Badane talerze z otrębów pszennych, pulpy z trzciny cukrowej oraz pulpy papierowej drzewnej wykazały jednorodność pod względem wyglądu. Wyjątek stanowiły talerze z liści palmowych, które znacząco różniły się kształtem, wielkością oraz barwą. Zarówno suche, jak też mokre naczynia z otrębów pszennych i liści palmowych wykazały dość i mocno wyczuwalny zapach typowy dla surowca, z którego otrzymano produkt, co w przypadku stosowania talerzy do kontaktu z żywnością nie jest pożądane. Z kolei talerze z pulpy z trzciny cukrowej charakteryzowały się bardzo słabo wyczuwalnym zapachem w przypadku badania próbek suchych i mokrych, co może sugerować ich wykorzystanie do kontaktu z żywnością. Talerze z pulpy papierowej drzewnej wykazały dość wyczuwalny zapach po nasiąknięciu wodą.
Biorąc pod uwagę potencjalne zastosowanie naczyń jednorazowego użytku, należało by je traktować jako materiały przeznaczone do kontaktu z żywnością (FCM). Zgodnie z rozporządzeniem (WE) 1935/2004 (artykuł 1, punkt 2) są to materiały i wyroby, które w stanie gotowym do użytkowania: przeznaczone są do kontaktu z żywnością lub pozostają w kontakcie z żywnością
i są przeznaczone do tego celu lub można w sposób uzasadniony oczekiwać, iż wejdą w kontakt z żywnością... Według artykułu 15 ww. rozporządzenia do materiałów i wyrobów, które w chwili
wprowadzania do obrotu nie weszły jeszcze w kontakt z żywnością, a naczynia i sztućce jednorazowego użytku można zaliczyć do tej kategorii, dołącza się m.in. informację do kontaktu z żywnością lub szczególne wskazówki dotyczące ich używania lub symbol, którego wzór zawiera załącznik II do rozporządzenia nr 1935/2004 (rys. 3.). Do takich materiałów i wyrobów dołącza się również, jeśli jest to konieczne, specjalne zalecenia, których należy przestrzegać w celu ich bezpiecznego i właściwego używania [7].
Spośród opakowań handlowych zakupionych do testowania talerzy jednorazowego użytku żadne nie było oznakowane w sposób sugerujący możliwość użycia przez konsumenta do kontaktu z żywnością, a więc powinno się traktować badane talerze jako naczynia dekoracyjne. Większość opakowań nie zawierała wymaganego oznakowania identyfikującego produkt. Niektóre talerze zakupione poprzez sklepy internetowe zostały sprzedane jedynie owinięte w folię termokurczliwą bez etykiet ani dołożonych do produktu ulotek, a więc niezgodnie z obowiązującymi przepisami.
Podsumowanie
Przeprowadzone badania sondażowe wykazały, że część konsumentów stosuje naczynia i sztućce jednorazowego użytku szczególnie w sytuacjach, w których używanie normalnej zastawy jest utrudnione. Dla większości respondentów wybierających naczynia jednorazowe znaczenie mają przede wszystkim: cena, pojemność oraz materiał, z którego są wykonane. Wielu ankietowanych uważa, że naczynia jednorazowe mogą być ekologiczne, jednakże niewielu z nich miało okazję stosować naczynia z otrębów pszennych, liści palmowych lub trzciny cukrowej. Największym ograniczeniem stosowania ekologicznych naczyń jednorazowych na szeroką skalę są niska dostępność w punktach sprzedaży oraz wysoka cena. Ze względu na liczne zalety ekologicznych naczyń jednorazowych niezbędne jest zwiększanie świadomości konsumentów w zakresie pojawiających się na rynku opakowań wykonanych z materiałów alternatywnych wobec tworzyw sztucznych.
Niedostateczna komunikacja producenta z klientem poprzez m.in.: opakowanie, stronę internetową, infolinię, reklamę oraz bariera cenowa decydują o niskiej atrakcyjności rozwiązań ekologicznych z punktu widzenia potencjalnego konsumenta. Co więcej, nazwanie produktu np. talerz z trzciny cukrowej to tzw. skrót myślowy producenta, wskazujący, iż talerz wykonany jest bezpośrednio z włókien łodygi lub liści. Pulpa z trzciny cukrowej obok pulpy papierowej stanowi surowiec do produkcji talerzy papierowych. Procesy technologiczne otrzymywania tych produktów są podobne, jednakże produkcja z pulpy trzcinowej może być wydajniejsza oraz kilkukrotnie tańsza, co zachęca producentów do jej stosowania. Nazywanie takich produktów: z trzciny cukrowej może wprowadzać konsumenta w błąd, sugerując produkt naturalny, niskoprzetworzony.
Większość materiałów, z których wykonane były oceniane talerze, nie wzbudzała zastrzeżeń w kwestii jakości, z wyjątkiem talerzy z liści palmowych, które charakteryzowały się niejednorodnym wyglądem powierzchni. Ze względu na brak dostępnych informacji o sposobie i warunkach ich wytwarzania, należałoby ich używać raczej do celów dekoracyjnych a nie do serwowania żywności. n
Literatura
[1] Dietrich T., Villaran Velasco M.C., Echeverria P.J., Pop B., Rusu A., Crop and plant biomass as valuable material for BBB. Alternatives for valorization of green wastes, w: Crop Biotransformation of Agricultural Waste and By-Products, The Food, Feed, Fibre, Fuel (4F) Economy. 1st Edition, ed. Palmiro Poltronieri, Oscar Fernando D’Urso.
[2] Projekt TRANSBIO Biotransformation of by-products from fruit and vegetable processing industry into valuable bioproducts, 2009-2013.
[3] strona internetowa [www.eko-sim.pl], dostęp: grudzień 2016.
[4] strona internetowa [www.biotrem.pl], dostęp: grudzień 2016.
[5] strona internetowa [www.ceneo.pl], dostęp: grudzień 2016.
[6] Norma PN-O-79114:1987 Oznaczanie przekazywania zapachu i smaku przy bezpośrednim kontakcie.
[7] Rozporządzenie (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 października 2004 r. w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością̨ oraz uchylające dyrektywy 80/590/EWG i 89/109/EWG.
Alfa-Print Sp. z o.o.
ul. Świętokrzyska 14A
00-050 Warszawa
