W artykule przedstawiono analizę prawidłowości oraz rzetelność informacji przekazywanej konsumentom dla grupy przedstawicieli żywności wygodnej i funkcjonalnej w oparciu o wytyczne prawne, w tym głównie Rozporządzenie 1169 w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności z dnia 25 listopada 2011 roku. Ocenie podlegało sześć środków spożywczych wyprodukowanych przez trzech producentów żywności o różnych stopniach znajomości i dostępności dla konsumentów. ABSTRACT: The purpose of this study was an analysis of the accuracy and reliability of information provided to consumers, for a group of convenience and functional food on the basis of legal guidelines, especially Ordinance 1169/2011 about the provision of information to consumers of food introduced on the 25th of October 2011. Evaluated, six foodstuffs produced by the three producers of food with different levels of familiarity and accessibility for consumers.
Wprowadzenie
W związku z rozwojem społeczeństw zmieniło się postrzeganie żywności jedynie jako źródła pokarmu. Do faktu tego dołączyć należy również rozwój nauk dotyczących żywności i żywienia człowieka, fizjologii, składników mających wpływ na funkcjonowanie organizmu ludzkiego. Zwiększona świadomość sprawia, że oczekiwania konsumentów koncentrują się w obszarach jakości, powtarzalności, funkcjonalności, rozmaitości i atrakcyjności. Aby spełnić oczekiwania konsumentów, powstała grupa produktów, które zostały określone mianem żywności nowej generacji lub nowej żywności (ang. novel food) [1]. Do grupy tej należą asortymenty z żywności: wygodnej, funkcjonalnej, modyfikowanej genetycznie, ekologicznej czy etnicznej (rys. 1).
Żywność wygodna to produkty spożywcze otrzymywane w wyniku przetwarzania surowców z wykorzystaniem operacji zalecanych przez dobrą praktykę technologiczną, które nadają wyrobom pożądaną trwałość i umożliwiają szybkie przygotowanie z nich – lub w połączeniu z innymi przetworzonymi składnikami – bezpiecznych posiłków. Do tej grupy zaliczamy: gotowe do obróbki wstępnej, gotowe do obróbki kulinarnej, gotowe do obróbki termicznej, gotowe do podgrzania, gotowe do spożycia [3, 4]. Natomiast żywność funkcjonalna to produkty pozwalające na poprawę zdrowia i samopoczucia człowieka przez żywność, a tym samym prewencję w przypadku chorób cywilizacyjnych typu: otyłość, choroby krążenia, choroby nowotworowe, cukrzyca, osteoporoza i inne. Skuteczność oddziaływania składników żywności na organizm miała być poparta przez trzy rodzaje badań: podstawowe, techniczne i kliniczne [5, 6].
W ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci wykazano silny rozwój w zakresie żywności funkcjonalnej i wygodnej [7]. Niesie on za sobą dużo zarówno pozytywnych aspektów, jak i zagrożeń. Główne obciążenie pod kątem jakości wyrobów oraz znakowania leży po stronie producentów środków spożywczych.
Analizując rzetelność informacji na temat żywności przekazywanej konsumentowi na podstawie badań przeprowadzonych przez Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych w 2012 r. stwierdzono, że największy odsetek niewłaściwego znakowania w grupie koncentratów spożywczych odnotowano w przypadku koncentratów sosów, zup i galaretek [8, 9] – rys. 2.
Nieprawidłowości z przeprowadzonych kontroli dotyczyły głównie:
– nazwy produktu, która nie wskazywała jednoznacznie, z jakim wyrobem konsument ma do czynienia;
– elementów grafiki, które mogły sugerować skład inny niż rzeczywisty;
– wykazu składników;
– oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych;
– informacji dotyczącej przygotowania i przechowywania.
Rozporządzenie UE nr 1169/2011 ujednolicające i regulujące zasady przekazywania konsumentom informacji na temat żywności ma już 5 lat. Czy pomimo tak długiego okresu producenci żywności znakują swoje wyroby w sposób prawidłowy? Czy odbiorcy finalni nie są wprowadzani w błąd, tj. środkom spożywczym nie przypisuje się właściwości, których nie posiadają, sugeruje się, że zawierają one składnik, który w rzeczywistości zastąpiono innym komponentem? Na powyższe pytania próbowano znaleźć odpowiedź oceniając 6 środków spożywczych z grup żywności wygodnej i funkcjonalnej. Analizę przeprowadzono w miesiącach marzec-lipiec 2016 roku na kierunku Technologia Żywności i Żywienie Człowieka Politechniki Koszalińskiej.
Rozporządzenie 1169/2011 – charakterystyka
W dniu 25 października 2011 roku wprowadzono Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności [10]. Nadrzędnymi celami rozporządzenia były ujednolicenie, aktualizacja i uproszczenie przepisów dotyczących znakowania, aby zapewnić swobodny przepływ towarów oraz wysoki poziom ochrony zdrowia i interesów konsumentów.
Z założenia miało ono łączyć korzyści zarówno po stronie producentów, na których spoczywa odpowiedzialność za wprowadzenie żywności na rynek, jak i konsumentów finalnych.
W przypadku pierwszych – przejrzystość względem wytycznych prawnych, jasność definicji, zasad i procedur, a w przypadku drugich – umożliwienie identyfikacji i właściwego wykorzystania, łatwość zrozumienia oraz możliwość świadomego wyboru według indywidualnych preferencji i wymagań [11, 12]. W świetle Rozporządzenia 1169/2011 za informacje na temat żywności uważa się wszelkie „informacje dotyczące danego środka spożywczego udostępniane konsumentowi finalnemu za pośrednictwem etykiety, innych materiałów towarzyszących lub innych środków, w tym nowoczesnych narzędzi technologicznych lub przekazu ustnego”. Informację na temat żywności można przekazywać w postaci: wyrazów, opisu, znaku towarowego firmy, elementów graficznych i symboli.
Podstawowy wymg, jaki został postawiony przed producentami, to rzetelne informowanie konsumentów, w tym zwłaszcza: niewprowadzanie w błąd w zakresie właściwości, tj.: charakteru środka spożywczego, składu, ilości, trwałości, kraju pochodzenia, metody wytwarzania lub produkcji, przypisywanie środkowi spożywczemu funkcji lub innych właściwości, których on nie posiada, wyróżnianie lub sugerowanie, że środek spożywczy ma szczególne właściwości, gdy podobne produkty posiadają takie same, sugerowanie poprzez opis lub grafikę określonego środka spożywczego lub jego składnika, gdy w rzeczywistości pominięto go lub zastąpiono innym komponentem lub innym składnikiem [13].
Zgodnie z art. 9. pkt 1. Rozporządzenia 1169 z 2011 r. do elementów obowiązkowych zamieszczanych słownie, liczbowo lub przy użyciu piktogramów i symboli na opakowaniach zaliczamy:
a) nazwę żywności;
b) wykaz składników;
c) wszelkie składniki lub substancje pomocnicze w przetwórstwie powodujące alergie albo reakcje nietolerancji, użyte przy wytworzeniu lub przygotowywaniu żywności i nadal obecne w produkcie gotowym, nawet jeżeli ich forma uległa zmianie;
d) ilość określonych składników lub kategorii składników;
e) ilość netto żywności;
f) datę minimalnej trwałości lub termin przydatności do spożycia;
g) wszelkie specjalne warunki przechowywania lub warunki użycia;
h) nazwę lub firmę i adres podmiotu działającego na rynku spożywczym;
i) kraj lub miejsce pochodzenia;
j) instrukcję użycia, w przypadku gdy w razie braku takiej instrukcji odpowiednie użycie danego środka spożywczego byłoby utrudnione;
k) informację o wartości odżywczej.
Art. 13. Rozporządzenia 1169/2011 definiuje również umiejscowienie oraz sposób prezentacji informacji: czytelność, wyraźność (w tym minimalną wielkość i kontrast pomiędzy czcionką a tłem), nieusuwalność, a także brak zasłonięcia, przerwania nadrukami, ilustracjami itp. Sposób pomiaru wysokości czcionek precyzuje Załącznik IV niniejszego Rozporządzenia.
Ogólne zasady dotyczące umieszczania dobrowolnych, dodatkowych informacji na opakowaniu mówią o tym, że powinny być one ułatwieniem, a ich rozmieszczenie nie może powodować szkody względem prezentacji innych obowiązkowych danych. Dodatkowo dane muszą być oparte na rzetelnych informacjach oraz muszą być jednoznaczne w ocenie konsumenta, a tym samym nie mogą wprowadzać w błąd.
Zgodnie z art. 36., punkt 3. Rozporządzenia 1169 do tego rodzaju informacji zalicza się:
– „informacje na temat możliwej i niezamierzonej obecności w żywności substancji lub produktów mogących powodować alergie lub reakcje nietolerancji,
– informacje o tym, czy dana żywność jest odpowiednia dla wegetarianów lub wegan,
– wskazania referencyjnych wartości spożycia dla poszczególnych grup ludności oprócz referencyjnych wartości spożycia.”
Analiza prawidłowości oznakowania dla wybranego asortymentu
Charakterystyka produktów
Ocenie poddano sześć środków spożywczych wyprodukowanych przez trzech producentów żywności o różnym stopniu znajomości i dostępności dla przeciętnego konsumenta, tj. sklepy detaliczne, apteki lub sklepy ze zdrową żywnością oraz sprzedaży za pomocą środków przekazu na odległość, w tym przez Internet. Wybrane środki spożywcze to trzy zamienniki dań pierwszych, w postaci koncentratów zup warzywnych, i trzy dań drugich, w postaci makaronów z sosami, risotta z sosami oraz placków ziemniaczanych (tab. 1).
Charakterystyka producentów
Oceniono produkty trzech producentów. Producent A jest jednym z największych producentów żywności różnego rodzaju. Znaczny asortyment produkowanych wyrobów występuje jednak w obszarze żywności wygodnej. Producent B jest mniej znany i trudniej dostępny. Jego asortyment wybrano ze względu na deklarowaną funkcję wyrobów, tj. możliwość obniżenia wagi ciała. Producent C jest najmniej znany, natomiast w jego przypadku kierowano się przynależnością do żywności wygodnej, składem oraz możliwością zakupu za pomocą środków porozumiewania się na odległość.
W zestawieniu (tab. 1) przedstawiono wybrane produkty, które w kolejnych działach poddano weryfikacji w zakresie rzetelności i prawidłowości przekazywania informacji konsumentom.
Weryfikacja prawidłowości, bądź nie, znakowania została dokonana w oparciu o aktualnie obowiązujące wymogi prawne, w tym głównie Rozporządzenie 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności. W celu uzupełnienia informacji wykorzystano także wytyczne zawarte w:
– Rozporządzeniu 258/97 dotyczące nowej żywności i jej składników [14],
– Rozporządzeniu 1925/2006 dotyczące dodawania do żywności witamin i składników mineralnych [15],
– Rozporządzeniu 1924/2006 dotyczące oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności [16],
– Rozporządzeniu 1333/2008 dot. dodatków do żywności [17].
Poprawność danych produktów poddanych ocenie odnotowano w tabeli i przedstawiono za pomocą systemu 0/1, gdzie 0 oznacza brak zgodności elementu poddanego ocenie, a 1 – zgodność.
Analiza wyników
Na podstawie zebranych informacji wykazano stosunek elementów brakujących, zgodnych (OK) oraz niezgodnych (NOK) z wytycznymi prawa. Z zestawień tych wynika, że niecałe 50% weryfikowanych elementów posiada prawidłowe oznakowanie, w 13% wykryto niezgodności, natomiast w 40% nie zweryfikowano danych ze względu na ich brak (rys. 3).
Dodatkowo jeżeli dokonamy rozbicia tych wartości dla prawidłowości znakowania danymi obowiązkowymi (rys. 4a) i dodatkowymi (rys. 4b), okazuje się, że 62% elementów obowiązkowych jest oznakowanych prawidłowo, natomiast w przypadku elementów dodatkowych tylko 29%. Wartość nieprawidłowego znakowania jest natomiast przybliżona, tj. 15% i 12%, dla elementów obowiązkowych i dodatkowych. Brak oznakowania dotyczy ponad 20% dla danych obowiązkowych i prawie 60% dla dodatkowych.
Przechodząc do głębszej analizy: najlepszy wynik liczby zgodnych z wytycznymi prawa wykazano dla wyrobów Producenta C – w obu weryfikowanych wariantach dań po 12 elementów, najgorszy dla Producenta B – po 7 elementów. Jeżeli chodzi o wynik dotyczący niezgodności: największą ich liczbę wykryto dla Producenta B – po 6 elementów, najmniej dla Producenta C – po 1 elemencie niezgodnym (rys. 5).
Największe liczby prawidłowych oznaczeń osiągnięto dla: alergenów, ilości netto, warunków przechowywania lub użycia, nazwy podmiotu gospodarczego, wartości odżywczej i wykazu składników (rys. 6).
Natomiast największe nieprawidłowości dla: nazwy żywności, wykazu składników, daty trwałości, oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych, piktogramów i znaków graficznych, innych deklaracji producentów (rys. 7).
Wykryte niezgodności, w odniesieniu do wytycznych prawnych, pokrywają się z wynikami kontroli Inspekcji Jakości Artykułów Rolno-Spożywczych przeprowadzonych w 2012 roku w grupie koncentratów spożywczych [9]. Najistotniejsze błędy dotyczyły niewłaściwie sformułowanej nazwy sugerującej inny składnik, którego w rzeczywistości produkt nie zawierał oraz nieprawidłowo zadeklarowanego składu produktu.
W przypadku analizowanych produktów na opakowaniu nie znaleziono oznaczeń dotyczących: kraju pochodzenia, referencyjnej wartości spożycia dla grup ludności oraz oznakowań dla materiałów i substancji do kontaktów z żywnością.
Podsumowanie
Na podstawie wyżej przedstawionych wyników analiz danych uzyskanych w oparciu o podstawy prawne można stwierdzić, że pomimo jasnych uregulowań i ujednolicenia przepisów niecała połowa (47%) weryfikowanych elementów środków spożywczych posiada prawidłowe oznakowanie.
Najkorzystniej oceniono Producenta C, którego produkty można zakupić jedynie przez Internet. Zarówno informacje zadeklarowane na opakowaniu, jak i za pomocą środków komunikacji na odległość były prawidłowe. W skład środków spożywczych wchodzą jedynie naturalne, suszone składniki. Ocenę średnią uzyskał najpopularniejszy przedstawiciel (Producent A), natomiast najgorszą Producent B, którego produkty można pozyskać w drogeriach, aptekach i przez Internet. Główne uwagi dotyczyły nazwy środka spożywczego, oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych, oznakowania daty przydatności do spożycia oraz składu produktu.
Rozporządzenie 1169/2011, które łączy w sobie większość wytycznych dotyczących prawidłowości znakowania, zostało opublikowane w 2011 roku, a weszło w życie z dniem 13 grudnia 2014. Wyjątek stanowi okres przejściowy dotyczący znakowania wartością odżywczą, który został przedłużony do 13 grudnia 2016 roku. Oznacza to, że przez ponad 4 lata od opublikowania rozporządzenia producenci nie dostosowali w pełni informacji przekazywanych konsumentom do wytycznych prawnych.
Nieprawidłowości z przeprowadzonych kontroli oraz produktów analizowanych w pracy dotyczą głównie:
– nazwy produktu, która nie wskazywała jednoznacznie, z jakim wyrobem konsument ma do czynienia;
– wykazu składników, w którym powinny być wyszczególnione wszystkie składniki, w tym alergeny oraz elementy składników złożonych;
– oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych;
– elementów grafiki, która mogła sugerować skład inny niż rzeczywisty.
Na podstawie powyższych analiz stwierdzono, że pomimo długiego okresu przejściowego dla Rozporządzenia 1169/2011, regulującego sposób przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, producenci w dalszym ciągu nie stosują się do wymogów prawnych. Może to stanowić olbrzymie zagrożenie w zakresie bezpieczeństwa żywności i żywienia człowieka.
AUTORZY: Dorota Bieniek, Iwona Michalska-Pożoga
Katedra Procesów i Urządzeń Przemysłu Spożywczego, Politechnika Koszalińska
Bibliografia
[1] Dąbrowska A., Babicz-Zielińska E.: Zachowania konsumentów w stosunku do żywności nowej generacji, Hygeia Public Health 2011, 46 (1), s. 36-46
[2] Gawęcki J., Mossor-Pietraszewska T.: Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu; Wydawnictwo PWN, Warszawa 2008
[3] Świderski F.: Żywność wygodna i żywność funkcjonalna, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2000
[4] Świderski F.: Towaroznawstwo żywności przetworzonej, Wydawnictwo II Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2003
[5] Kulczyński B.: Żywność funkcjonalna, Food Forum 2016, 1 (11), s. 72
[6] Moraszczyk M.: Żywność funkcjonalna – które produkty zasługują na to miano, Zdrowie, 2015
[7] Mojka K.: Wybrane produkty żywności wygodnej i częstotliwość ich spożycia wśród studentów, Problemy Higieny i Epidemiologii 2012, 93 (4), s. 828-833
[8] Kowalczyk I.: Uwarunkowania konsumpcji koncentratów spożywczych, ACTA Scientarium Polonarum Technological Aliment 2004, 3 (1), s. 187-198
[9] Szymańska A.: Jakość tzw. „żywności wygodnej”, na przykładzie wyników kontroli jakości handlowej koncentratów spożywczych, Jakość i Wiedza 2012, 3 (26), s. 6
[10] Rozporządzenie (WE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności
[11] http://gistest.pis.gov.pl/dep – materiały Departamentu Bezpieczeństwa Żywności i Żywienia, Główny Inspektorat Sanitarny – (dostępna: maj 2016)
[12] Polska Federacja Producentów Żywności, ul. Chałubińskiego 8, 00-613 Warszawa, http://www.pfpz.pl/ (dostępna: maj 2016)
[13] Staniszewska E.: Znakowanie produktów żywnościowych – wymagania i obowiązki producenta, Departament Rynków Rolnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2012
[14] Rozporządzenie (WE) nr 258/97 z dnia 27 stycznia 1997 r. dotyczące nowej żywności i nowych składników żywności
[15] Rozporządzenie 1925/2006 dotyczące dodawania do żywności witamin i składników mineralnych
[16] Rozporządzenie 1924/2006 dotyczące oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności
[17] Rozporządzenie 1333/2008 dotyczące dodatków do żywności
Alfa-Print Sp. z o.o.
ul. Świętokrzyska 14A
00-050 Warszawa
