Tadeusz Cąderek, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Opakowań w Warszawie
Opakowanie nie jest już dodatkiem do produktu, ale samodzielnym produktem. Jako ważny element strategii sprzedaży powinno jak najlepiej sprostać wymaganiom nabywców. Od dawna opakowanie pełni rolę użytkową oraz konkurencyjnego narzędzia produktu. Preferencje konsumenckie opierają się na promocyjnej funkcji opakowania, które wyglądem wyróżnia produkt. Opakowanie ma wielorakie oddziaływanie na nabywcę. Powinno być na tyle atrakcyjne, aby przyciągało jego uwagę, wzbudzało chęć posiadania i zachęcało do zakupu.
Dla niektórych wyrobów opakowanie stanowi tylko czasowy element logistyczny ułatwiający przemieszczanie. W odniesieniu do artykułów spożywczych opakowanie jest ściśle związane z produktem i odgrywa dużą rolę w obrocie, w przechowywaniu, ochronie, sprzedaży i marketingu. Przy wprowadzaniu nowoczesnych opakowań cały wysiłek powinien być skierowany na spełnienie wymagań odbiorców w zakresie stałej poprawy bezpieczeństwa towarów w czasie transportu. Ponadto bardzo ważne jest skuteczne zwiększanie atrakcyjności opakowań jako istotnego elementu podnoszącego poziom sprzedaży oraz zmniejszenia kosztów obrotu, aby w ten sposób poprawić konkurencyjność produktu na rynku.
Szczególne znaczenie mają opakowania do świeżych owoców i warzyw, których zbiory w ostatnich latach wynoszą ok. 9 mln ton. Zagospodarowanie takiej masy produktów wymaga przede wszystkim znalezienia rynku zbytu i zapewnienia godziwej ceny. Eksport świeżych owoców w 2011 r. wynosił około 800 tys. ton; zbliżone wartości odnoszą się także do wielkości eksportu świeżych warzyw. Aby skutecznie konkurować z ogrodnikami z innych krajów Unii Europejskiej, nasi producenci podnoszą jakość produkcji, unowocześniają agrotechnikę i organizację gospodarstw oraz zmieniają organizację rynku produktów ogrodniczych.
Wolny rynek, ogromna podaż, w tym także produktów z importu, w konsekwencji duży wybór sprawia, że zarówno hurtownicy, jak i detaliści żądają przygotowania wyrównanych, zgodnie z normami, partii towarów oraz wprowadzenia udoskonalonych opakowań, a także lepszej organizacji zbytu. Nieodzowne jest zatem łączenie się producentów w grupy, spółdzielnie, zrzeszenia i zespoły marketingowe. W Polsce działa 56 organizacji producentów owoców i warzyw.
Już obecnie niektórzy producenci, a zwłaszcza organizacje handlowe wprowadziły nowe opakowania z własną reklamą, podobnie jak w krajach o wysokiej kulturze produkcji i handlu. Powstające nowoczesne rynki hurtowe oferują bogaty wybór towarów spożywczych wysokiej jakości i dysponują infrastrukturą techniczną dostosowaną do wymagań Unii . Przykładem jest Rynek Hurtowy w Broniszach pod Warszawą.
Mimo niewystarczającego na ogół postępu w produkcji opakowań krajowych do świeżych owoców i warzyw obserwuje się inne podejścia do problemu oraz wprowadzanie w Polsce opakowań spełniających standardy powszechne w krajach UE. Mając przy tym na uwadze wymagania konsumentów i zachowanie podstawowych funkcji opakowań, w sprzedaży jest coraz mniej szarych i transportowych opakowań, które są zastępowane współczesnymi, kolorowymi, odzwierciedlającymi potrzeby rynku.
Mówiąc o opakowaniach, nie można pominąć ich jakości. Termin ten kryje w sobie: rodzaj użytego surowca, walory logistyczne, funkcjonalność, łatwość ekspozycji produktu. Opakowanie jest szczególnym łącznikiem ogniw obrotu – od producenta przez handlowca do konsumenta. I spełnia tę rolę, o ile jest
akceptowane przez wytwórcę towaru, hurtownika, detalistę i konsumenta już w fazie projektowania. Nie mniej ważna jest znajomość specyfiki towaru, szczególnie w przypadku bardzo delikatnych świeżych produktów ogrodniczych. Nie bez znaczenia jest oddzielenie opakowań przeznaczonych do zbioru owoców i warzyw oraz transportu z sadu bądź pola – do chłodni lub przechowalni od opakowań detalicznych. Pod pojęciem tych ostatnich należy rozumieć opakowania jednostkowe bądź transportowe będące w miejscu sprzedaży. Tam też konsument do-konuje wyboru uprzednio posortowanych i pokalibrowanych produktów. Wszystkie te opakowania określane są jako gotowe na półkę (shelf ready packaging).
Dobór opakowania do określonego towaru wymaga dużej wiedzy i doświadczenia, także w fazie projektowania. Istotne są m.in. masa i właściwości towaru, wymiary oraz kształt, struktura i oddziaływanie na opakowanie, wrażliwość na uszkodzenia mechaniczne, a także przewidywany sposób transportu wypełnionych opakowań. Obecnie większość świeżych owoców i warzyw spotykanych na rynkach hurtowych i w tradycyjnych sklepach sprzedaje się głównie z opakowań drewnianych lub z tworzyw sztucznych, w niewielkim stopniu z tekturowych. Z kolei w sklepach wielkopowierzchniowych przeważają opakowania tekturowe coraz częściej produkcji polskiej. Obserwuje się bowiem tendencję zastępowania opakowań drewnianych i z tworzyw sztucznych opakowaniami z tektury falistej, zgodnie z wymaganiami norm higieniczno – sanitarnych oraz gospodarki zużytymi opakowaniami.
Opakowania pełnią wielorakie funkcje.
Funkcje opakowań
Funkcja ochronna jest podstawową, a zarazem najstarszą, znaną funkcją towaroznawczą. Opakowanie chroni produkt przed uszkodzeniem mechanicznym, wpływem czynników zewnętrznych, zepsuciem, zniszczeniem i utratą świeżości. Uwzględnia przede wszystkim pełne bezpieczeństwo bezpośredniego zetknięcia się produktu, także jego właściwości z opakowaniem, a więc interakcję opakowania.
Funkcja logistyczna opakowań jest nie mniej ważna niż poprzednia i ściśle z nią związana. Usprawnia dystrybucję produktów, ich przygotowanie i związane z tym czynności transportowo-magazynowe podczas składowania i sprzedaży. Celem procesów logistycznych jest dostarczenie żądanej ilości określonych produktów w przeznaczone miejsca i w określonym czasie, przy zachowaniu dobrej jakości i po niskich kosztach. Opakowanie odgrywa bardzo ważną rolę w działaniach dystrybucji, ponieważ prawie cała masa produktów jest przemieszczana i składowana w opakowaniach.
Cały wysiłek organizatorów handlu towarami powinien być skierowany na spełnienie wymagań hurtowników i detalistów w zakresie ciągłej poprawy bezpieczeństwa towarów podczas transportu, zmniejszenia ryzyka uszkodzeń i zapewnienia bezpieczeństwa obsługi podczas przemieszczania produktów, a także obniżenia kosztów całego procesu. Na ogół ustawia się pojedyncze opakowania (skrzynki, platony, pudła) na palecie płaskiej ładunkowej. Po ułożeniu opakowań na palecie nakłada się „narożniki” na krawędzie ładunku i spina taśmami zwykle z polipropylenu, co zapewnia stabilność ładunku.
Funkcja ekologiczna uwzględnia stopień zanieczyszczenia środowiska naturalnego zużytymi opakowaniami oraz ich zagospodarowanie. Przy projektowaniu i wprowadzaniu nowych opakowań na rynek konieczne jest zwrócenie uwagi na ten aspekt. Materiał, z którego wykonano opakowanie ma być przyjazny otoczeniu i łatwo ulegać degradacji. Zagospodarowanie zużytych opakowań jest dużym problemem, dlatego w miarę możliwości pożądane jest wielokrotne ich wykorzystanie lub powtórny przerób (recykling).
Opakowanie pełni także funkcję marketingową, czyli promocyjno-informacyjną. Jest ona jednym z ważnych atrybutów produktu, wpływających na decyzję kupna. Istotna jest więc reklamowa jakość opakowania. Atrakcyjne opakowanie szybko „sprzeda” produkt. Ważne, aby na tle innych postrzegano je jako wyjątkowe, mając na uwadze wygląd, formę, kolorystykę, umiejscowienie etykiet czy opisów. Korzystne jest umieszczenie napisów i nadruków na ścianach opakowania lub dołączonej etykiecie z informacją, że jest to np. produkt polski, jabłka smaczne znanej i polecanej odmiany o wysokich walorach odżywczych i klasy jakości ekstra lub pierwszej. Istnieje bowiem ścisły związek między opakowaniami a pak
owaniem towaru, ponieważ konsumenci postrzegają opakowanie i jego zawartość jako całość.
Niezależnie od opakowań, które powinny podkreślać walory produktu, najlepszą reklamą jest zwykle sam wygląd owoców i warzyw. Świeżość naturalna, typowa barwa i niebanalne ułożenie przyciągają wzrok kupującego. Owoce borówki amerykańskiej najlepiej wyglądają w małym przezroczystym pudełku, przez które widać dorodne i apetyczne jagody, a marchew na tacce owiniętej folią. Z kolei żółta papryka czy pomidory dobrze się prezentują w opakowaniu tekturowym, np. w kolorze ciemnozielonym.
Biorąc pod uwagę wyszczególnione funkcje opakowań, można zauważyć często sprzeczność interesów sprzedających i kupujących. Najlepszym rozwiązaniem jest zapewnienie użytkownikowi zrównoważonego oddziaływania. Aktualnie najlepszymi opakowaniami polecanymi do pakowania świeżych owoców i warzyw są opakowania wykonane z tektur.
Opakowania tekturowe
Opakowania tekturowe, najczęściej z tektury falistej zajmują w Europie pierwsze miejsce wśród opakowań do świeżych owoców i warzyw, w Polsce ich udział także wzrasta. Opakowania te mają głównie zastosowanie w eksporcie i coraz częściej w obrocie krajowym, tym bardziej, że nastąpił duży postęp w łańcuchu dostaw towarów do sieci sklepów detalicznych.
Opakowania z tektury falistej są bowiem lekkie, trwałe, wygodne w użytkowaniu i skutecznie chronią jakość produktów. Można je produkować w różnych wymiarach i pojemnościach. Opakowania te, w odróżnieniu od opakowań wielokrotnego użytku, np. skrzynek są na ogół opakowaniami jednorazowymi, co upraszcza proces logistyczny oraz eliminuje dodatkowe koszty związane ze zwrotem opakowań (wymagających mycia lub napraw), a zmniejszenie masy opakowania powoduje obniżenie wysokości kosztów opłat produktowych.
W opakowaniach wykonanych z tektur szczególnie ważna jest wytrzymałość jako podstawowy element jakości; jest sumą dwóch czynników – jakości stosowanych surowców oraz konstrukcji samego opakowania. Dlatego trzeba dobrać odpowiednią, mocną tekturę. Do produkcji tych opakowań wykorzystuje się najczęściej tekturę pięciowarstwową (3 warstwy arkuszy gładkich i 2 pofalowanych z falami BC lub BE), tektury trzywarstwowe są słabsze. Na jakość opakowania wpływa też łączna gramatura papierów użytych do utworzenia tektury. Według specjalistów, wystarczająco dobra jest gramatura pudeł 760-900 g/m2 w obrocie krajowym, a w eksporcie zaleca się pudła o gramaturze 900-1200 g/m2.
Od wytrzymałości konstrukcji opakowań zależy liczba bezpiecznych warstw ustawionych na palecie. Dlatego ważny jest podstawowy parametr BCT (box commpresion test), opisujący wytrzymałość całego opakowania na zgniatanie kolumnowe. Zależy on od właściwości kartonu, wymiaru, konstrukcji i typu tektury. Dobór BCT zależny jest od warunków eksploatacji opakowania (w łańcuchu logistycznym następuje obniżenie wytrzymałości). Wytrzymałość opakowań kartonowych można zwiększyć przez ich lakierowanie lub woskowanie (parafiną bądź materiałami parafinopodobnymi). Wówczas są one odporniejsze na działanie wilgoci, a przy tym poprawiają cechy wizualne.
W obrocie spotyka się opakowania o różnej pojemności i wymiarach. W większości są to opakowania niskie, określane ja-
ko platony o pojemności 6-12 kg, a wymiary podstawy zwykle wynoszą: 60x40 cm lub 40x30 cm. Przeznaczone są one do układania produktów luzem w jednej lub w dwu warstwach, np. jabłek, gruszek, pomidorów. Opakowania te służą również do wstawiania w nie produktów w opakowaniach jednostkowych, np. pudełek, łubianek, siatek. Oprócz tych niskich opakowań potrzebne są także wyższe, nazywane powszechnie pudłami, w których układa się produkty w kilku warstwach. Aby zachować dobrą jakość pakowanych produktów, pudła te należy zaopatrzyć we wkładki, przekładki (nazywane w praktyce wytłoczkami), które chronią produkty przed uszkodzeniami oraz wzmacniają konstrukcję. Większość oferowanych opakowań dostosowana jest do standardowych rodzajów palet (120x80 cm i 120x100 cm), co sprzyja efektywności wykorzystania środków transportu i miejsca magazynowania.
Podkreślić należy, że opakowania tekturowe są produkowane z surowców odnawialnych, a więc są ekologiczne.
Znakowanie opakowań
W warunkach wolnego rynku, a więc dużej konkurencji opakowanie jest głównym źródłem informacji o produkcie. Aby towar trafił do obrotu, musi być odpowiednio oznakowany. Każdy produkt wprowadzony do obrotu należy oznakować w sposób czytelny, zrozumiały i widoczny, umieszczając: nazwę dostawcy, nazwę produktu, kraj pochodzenia, klasę jakości, wybór i masę. Wymagania te odnoszą się do Ustawy o jakości artykułów rolno-spożywczych (Dz. U. nr 5/2001 poz. 44 ze zm.) i Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie znakowania środków spożywczych (Dz. U., nr 137/2007 poz. 966 ze zm.). Istotnym aktem wykonawczym w tym zakresie jest Rozporządzenie Ko-misji Europejskiej nr 453/2011 w odniesieniu do sektora świeżych owoców i warzyw oraz ich przetworów (Dz. U. UE L 157
z 15 czerwca 2011 r. ze zm.). Rozporządzenie to jest nadrzędne w stosunku do krajowych aktów prawnych.
Oznakowania obligatoryjne zawierają: nazwę dostawcy towaru, kraj pochodzenia, klasę jakości, dane producenta, wybór i masę, zawartość netto. Oznaczenia nieobligatoryjne są dobrowolne, mają charakter promocyjny czy edukacyjny. Umieszcza się również znaki rozpoznawcze, umożliwiające identyfikację towarów w całym cyklu logistycznym, nie wyłączając magazynowania. Brak znakowania może doprowadzić do kłopotów organizacyjnych, a nawet strat ilościowych bądź jakościowych wskutek opóźnienia dostaw. Tym bardziej, że świeże owoce i warzywa są delikatnymi produktami, a przy dostawach do mniejszych sklepów mogą na jednej palecie znajdować się różne gatunki.
Na opakowaniach z tektury falistej bardzo łatwe jest umieszczanie wielu elementów informacyjnych i marketingowych w formie nadruku. Nie ma takiej możliwości w przypadku innych opakowań transportowych do produktów ogrodniczych, np. skrzynek drewnianych czy z tworzyw sztucznych lub worków. Nie ma tu możliwości wykonania nadruku, wówczas stosuje się etykiety lub zawieszki.
System SWDO
Nowoczesne pakowanie jest ściśle związane z funkcjonowaniem rynku ogrodniczego. Mając to na względzie, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Opakowań w Warszawie opracował internetowy system wspomagania doboru opakowań (SWDO). Stanowi on pomoc dla producentów i handlowców we wprowadzaniu nowoczesnych opakowań do obrotu. System ten stanowi unikatowe rozwiązanie, które pozwala na szybkie ustalenie właściwego sposobu pakowania poszczególnych
gatunków świeżych owoców i warzyw, zgodnie z zasadami logistyki i znajdzie, zgodnie z założeniem projektodawców, zastosowanie również w eksporcie polskich produktów ogrodniczych. Informacje o projekcie można znaleźć na stronie internetowej www.swdo.pl.
LITERATURA
[1] Bombola B. „Opakowania z tektury falistej w łańcuchu dostaw”, Opakowanie, nr 2/2011
[2] Czerwińska-Nowak A. „Opakowania tekturowe – estetyczne i ekologiczne”, Warzywa, nr 1/2009
[3] Gadomski M. „Jakość opakowań kartonowych” Hasło Ogrodnicze, nr 6/2005
[4] Jakowski S. „Wymagania logistyczne i marketingowe dotyczące opakowań transportowych”, Opakowanie, nr 2/2010
[5] Korzeniowski A., Ankiel-Homa M., Czaja-Jagielska N. „Innowcje w opakowalnictwie,” Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011
[6] Podymniak M. „W co pakować owoce”, SAD – Miesięcznik Praktycznego Sadownictwa, nr 9/2008
