Blisko 90% produktów wytwarzanych na świecie wymaga stosowania opakowań [1]. Na tej podstawie można wnioskować o skali produkcji opakowań, o ich udziale w gospodarce krajów, ale również o ilości powstałych z nich odpadów.
W Unii Europejskiej już od 1994 r. zostały wprowadzone regulacje prawne dotyczące ograniczenia negatywnego wpływu odpadów opakowaniowych na środowisko (Dyrektywa 94/62/EC, a następnie 2004/12/EC). Jednocześnie obowiązuje ogólna strategia postępowania z odpadami, która zakłada ściśle określoną hierarchię działań. W pierwszej kolejności należy zapobiegać powstawaniu odpadów oraz minimalizować ich ilości. W odniesieniu do metod postępowania z wytworzonymi odpadami preferowany jest recykling, potem odzysk (np. odzysk energii), a na końcu dla odpadów, których nie da się wykorzystać przemysłowo – unieszkodliwianie (np. deponowanie na składowiskach) [2].
Rozwój wiedzy z zakresu sozologii opakowań, jaki nastąpił w ostatnich latach uwidocznił, że wpływ opakowań na stan środowiska może dotyczyć całego cyklu ich życia, a nie tylko etapu postępowania z odpadami. Problemy środowiskowe o zasięgu lokalnym i globalnym (efekt cieplarniany), stopniowe wyczerpywanie się światowych zasobów surowców nieodnawialnych, coraz bardziej restrykcyjne przepisy prawne itd. to czynniki, które kształtują nowe standardy w produkcji opakowań [3], a mianowicie:
n Wykorzystywanie znormalizowanej metody analizy cyklu życia (LCA) do wskazywania rozwiązań technicznych i materiałowych, dla których uzyskuje się najmniejszy wpływ na środowisko, dla przykładu redukcja wskaźnika emisji gazów cieplarnianych w przeliczeniu na CO2, tzw. „carbon footprint”;
n Poszukiwania alternatywnych źródeł materiałowych, szczególnie preferowane są materiały opakowaniowe z surowców odnawialnych, dla przykładu „zielony polietylen”, czy opakowania biodegradowalne spełniające wymagania do recyklingu organicznego – kompostowania;
n Wykorzystywanie do towarów masowych opakowań, dla których recykling jest uzasadniony ekonomicznie;
n Oszczędne wykorzystywanie surowców do produkcji opakowań, na przykład przez obniżanie masy opakowań.
Wiele przedsiębiorstw, zwłaszcza koncernów międzynarodowych działających na rynkach światowych stosuje opakowania spełniające wymagania obecnie obowiązujących regulacji prawnych, ale również w praktyce produkcyjnej stara się dostosować do wymienionych powyżej standardów, budując tym samym wizerunek firmy dbającej o stan środowiska naturalnego.
Filozofia myślenia o opakowaniach i odpadach opakowaniowych w aspekcie wymagań ochrony środowiska powinna dotyczyć całej praktyki produkcyjnej oraz handlowej, a co za tym idzie należy wprowadzać odpowiednie standardy w całym łańcuchu dostaw. We wszystkich obszarach zarządzania łańcuchem dostaw należy nie tylko dążyć do realizacji celów biznesowych, ale także na każdym etapie, wszędzie tam, gdzie pojawia się opakowanie, poszukiwać rozwiązań technicznych, materiałowych i organizacyjnych wykazujących najmniejsze wpływy środowiskowe.
Zarządzanie logistycznym łańcuchem dostaw
Niezależnie od brzmienia definicji logistyki, najogólniej jest to działanie zorientowane na przepływ dóbr. Mówi się o logistyce produkcji, dystrybucji czy eksploatacji. Można zatem powiedzieć, że logistyka to działalność polegająca na koordynowaniu przepływów rzeczowych oraz informacyjnych w ramach łańcucha dostaw [4], zaś łańcuch dostaw rozumiany jest jako „sieć organizacji zaangażowanych poprzez powiązania z dostawcami i odbiorcami w różne procesy i działania, które tworzą wartość w postaci produktów i usług dostarczonych ostatecznym konsumentom” [5].
Podstawowe zadania stawiane logistyce to [6]:
n koordynacja oraz usprawnienie przepływu surowców, materiałów oraz wyrobów gotowych do konsumentów (zaspokojenie materialnych potrzeb uczestników łańcucha),
n minimalizacja kosztów owego przepływu (zwiększenie efektywności),
n podporządkowanie działalności logistycznej wymaganiom obsługi odbiorcy (klienta).
Zarządzanie łańcuchem dostaw polega na planowaniu i sterowaniu wszystkimi procesami biznesowymi sprzęgającymi partnerów w łańcuchu dostaw.
Mówiąc o zarządzaniu łańcuchem dostaw, należy wyróżnić trzy odmienne aspekty [4]:
n zaopatrzenie – bezpośrednia współpraca z dostawcami,
n fizyczną dystrybucję – dostarczanie produktów do klientów pierwszego rzędu,
n logistykę – zarządzanie przepływem dóbr i informacji.
Przytaczając współczesne definicje oraz określając zadania logistyki, należy zaakcentować, że każdy partner w łańcuchu dostaw, czyli każda firma uczestnicząca w łańcuchu dostaw jest bezpośrednio odpowiedzialna za proces podnoszący wartość produktu. W procesie tym następuje płynne przejście z fazy zaopatrzenia (w materiały i informacje) do fazy dystrybucji (wytworzonych dóbr i usług). Łańcuch dostaw obejmuje zatem wszystkie czynności: od pozyskiwania surowców aż do sprzedaży produktu konsumentowi.
Aby w pełni uzmysłowić sobie znaczenie pojęcia łańcucha dostaw należy zaprezentować jego strukturę, co przedstawiono schematycznie na rys. 1.
W ramach łańcucha dostaw mamy do czynienia nie tylko z integracją procesów w kanale: dostawcy – producenci – hurtownicy – detaliści – klienci, ale również z przepływem trzech strumieni (informacji, produktów oraz finansów) w obrębie kanału. Z reguły przepływ finansowy oraz informacyjny ma charakter obustronny, zaś produkty płyną tylko w jednym kierunku [7]. Jeśli jednak zobrazujemy sposób postępowania z produktem po jego zużyciu (odpad) to mogą powstać przepływy dwukierunkowe.
Pojęcie łańcucha dostaw wywołuje skojarzenie jego budowy liniowej. W istocie, takie rozumowanie jest logiczne, ale obecnie mamy także okazję obserwować całe sieci dostaw. Używając pojęcia sieci powinno się dostrzegać, że stosunki pomiędzy partnerami są w niej bardziej złożone i skomplikowane – przykładowo: organizacje mogą być powiązane w sposób krzyżowy [4]. Schematyczne ujęcie problemu prezentuje rys 2. Warto także wspomnieć, że budowa łańcucha w istotny sposób zależy od branży.
Łańcuchy dostaw różnią się także między sobą ze względu na panujące w nich relacje [8]. Szczególnym przypadkiem są sieci globalne, wyznaczające kierunki rozwoju wszystkich sieci. Ponadto łańcuchy dostaw charakteryzują się kilkoma cechami, takimi jak: ich przejrzystość, występowanie zapasów, cena produktu czy ryzyko [7].
Należy także podkreślić, że we współczesnych łańcuchach dostaw następuje zmiana w relacjach między partnerami biznesowymi – stosunki antagonistyczne zmieniają się w ścisłą współpracę w różnych obszarach (np. w logistycznym, badawczo-rozwojowym czy marketingowym), opartą na zaufaniu i zmierzającą do realizacji celów całego łańcucha, a nie tylko poszczególnych jego ogniw [8].
Głównym celem logistyki jest „systematyczne obniżanie kosztów przepływu produktów w łańcuchu dostaw z założeniem maksymalizacji zysku w każdej firmie – ogniwie łańcucha, przy zachowaniu oczekiwanego poziomu obsługi klienta” [9]. Uzmysłowienie sobie korzyści płynących z realizacji tego celu wyjaśnia, dlaczego logistyka powinna być traktowana w zarządzaniu przedsiębiorstwem z należytą uwagą. Należy dodać, że konkurowanie przez logistykę polega na dostarczeniu klientowi produktu, jakiego on oczekuje (jakość produktu), w odpowiednim czasie i miejscu.
Ogromne znaczenie w obecnej sytuacji rynkowej ma zarządzanie łańcuchem dostaw. Wpływa ono w zasadniczy sposób na konkurencyjność przedsiębiorstw. Dzieje się tak, ponieważ wiedza o tradycyjnych mechanizmach konkurencji oraz instrumentach zarządzania szybko się rozpowszechnia i polegając tylko na niej trudno uzyskać trwałą przewagę konkurencyjną. Odwrotnie jest z zarządzaniem łańcuchem dostaw – dobrze zorganizowany i sprawny może stać się dl
a przedsiębiorstw różnych branż, o różnej skali działania bronią strategiczną i szybko zbudować ich trwałą przewagę konkurencyjną, zwłaszcza, że wypracowane rozwiązania nie są proste do powielenia i szybkiego upowszechnienia.
W łańcuchach dostaw można zaobserwować dwa wymiary: pierwszy dotyczy produktu, drugi relacji poszczególnych ogniw. W ramach obu tych wymiarów R. Cooper i R. Slagmulder rozróżnili fazy powstawania i realizacji, co doprowadziło do opracowania macierzy przedstawionej na rys. 3. Zarządzanie łańcuchem dostaw obejmuje cztery obszary, które koordynują związki między projektowaniem i wytwarzaniem wyrobów oraz projektowaniem i funkcjonowaniem sieci [10]:
n konfigurowanie produktu i sieci, co polega na podjęciu kluczowych decyzji o oferowanych produktach i usługach, strukturze podmiotowej i więziach zachodzących między ogniwami łańcucha;
n projektowanie wyrobów z wykorzystaniem potencjału wiedzy dostawców;
n formowanie sieci produkcyjnej, zmierzające do wyboru i określenia zadań produkcyjnych, miejsc produkcji i utrzymywania zapasów, co zgodnie z ideą odraczania może dotyczyć nie tylko przedsiębiorstw przemysłowych, ale również handlowych i logistycznych;
n optymalizacja procesów zachodzących w łańcuchu dostaw, które związane są z fizycznym przepływem produktów oraz towarzyszącymi mu przepływami informacji i środków finansowych.
Sozologia opakowań w zarządzaniu łańcuchem dostaw
W łańcuchu dostaw wraz z przepływem dóbr, które stanowią wartość dla klienta, mamy do czynienia z równoległym przepływem opakowań. Odgrywają one znaczącą rolę, niezależnie od tego, czy mamy na myśli opakowania transportowe, zbiorcze, czy jednostkowe. To właśnie od opakowań w dużej mierze zależy, czy produkt dotrze do odbiorcy odpowiednio zabezpieczony, jak zostanie wykorzystana powierzchnia magazynowa i środki transportu. Opakowania nie mogą być projektowane w oderwaniu od produktu, ponieważ od właściwego doboru ich materiału i konstrukcji, zastosowania ekonomicznej metody pakowania oraz łatwości manipulowania ładunkami zależy, czy produkt dotrze do klienta we właściwej ilości i jakości, we właściwym czasie i miejscu [11].
Głównym celem zastosowania opakowania jest ochrona wyrobu, który się w nim znajduje. Jednak wraz z rozwojem rynku, a także wzrostem oczekiwań klientów zmianie uległ także zakres funkcji, które powinny spełniać opakowania [12]. Współcześnie w literaturze przedmiotu wskazuje się następujące ich funkcje [13, 14]:
n ochronne – zabezpieczenie wyrobu przed działaniem szkodliwych czynników klimatycznych oraz mechanicznych na każdym etapie łańcucha dostaw, a także ochrona użytkownika produktu i środowiska naturalnego przed szkodliwym działaniem produktów,
n marketingowe – oddziaływanie na klienta; dotyczą głównie opakowań jednostkowych,
n logistyczne – powiązane z działalnością magazynową, transportem, dystrybucją i sprzedażą wyrobów,
n użytkowe – związane w wygodą użytkowania opakowania przez klienta,
n informacyjne – dostarczanie różnorodnych informacji o produkcie, producencie i samym opakowaniu,
n ekologiczne – związane z ochroną środowiska.
Biorąc pod uwagę ogromne znaczenie opakowań w łańcuchu dostaw i znaczną liczbę spełnianych przez nie funkcji, a także konsekwencje ich stosowania w postaci odpadów opakowaniowych, w realizacji celów zarządzania warto zwrócić uwagę na sozologię opakowań, która zmierza do ograniczania negatywnego wpływu opakowań na środowisko, a w szczególności do [15]:
n redukcji ilości surowców użytych do ich wytworzenia,
n redukcji ilości stosowanych opakowań poprzez zwiększenie ich trwałości i wydłużenie czasu użytkowania wyrobu (np. produkcja zagęszczonych detergentów),
n zmniejszenia ilości opakowań poprzez eliminację w łańcuchu dostaw operacji przepakowywania,
n stosowania, gdzie jest to możliwe, opakowań wielokrotnego użytku,
n poddawania odpadów opakowaniowych z tradycyjnych materiałów opakowaniowych recyklingowi materiałowemu,
n wykorzystywania surowców z recyklingu do produkcji nowych opakowań
n kompostowania odpadów pochodzących z opakowań biodegradowalnych,
n odzyskiwania energii z odpadów opakowaniowych, dla których recykling nie jest uzasadniony ekonomicznie,
n ograniczania w opakowaniach substancji niebezpiecznych dla środowiska,
n stosowania materiałów pochodzących ze źródeł odnawialnych,
n projektowania opakowań z materiałów jednorodnych w taki sposób, aby nie stanowiły barier w recyklingu i jego elementy łatwo można było od siebie oddzielić w trakcie procesów przygotowywania do recyklingu,
n odpowiedniego znakowania opakowań, ułatwiającego sortowanie odpadów – znaki przydatności do recyklingu materiałowego lub organicznego, oznaczenia identyfikujące materiał opakowaniowy.
Jednak w procesach podejmowania decyzji, we wszystkich obszarach projektowania i wytwarzania wyrobu oraz projektowania i funkcjonowania sieci potrzebne jest odpowiednie narzędzie. Jest nim znormalizowana metoda oceny cyklu życia (LCA). Polega ona na ocenie opakowań lub określonych procesów łańcucha dostaw pod kątem różnych kategorii wpływów środowiskowych, takich jak: czynniki rakotwórcze, emisje związków organicznych, emisje związków nieorganicznych, zmiany klimatu, promieniowanie, zniszczenia warstwy ozonowej, ekotoksyczność, zakwaszenie/eutrofizacja, wykorzystanie terenu, wykorzystanie surowców mineralnych, zużycie paliw kopalnych. Kategorie te można przeliczyć na kategorie szkód środowiskowych [16], zgodnie ze schematem na rys. 4.
Powyższe rozważania pokazują, że problem jest złożony i wymaga takiego podejścia w zarządzaniu łańcuchem dostaw, aby – spełniając potrzeby klientów – osiągać zyski, ale także jak najmniej szkodzić środowisku naturalnemu. Zarządzanie łańcuchem dostaw wymaga podejmowania różnorodnych decyzji. Te, które dotyczą aspektu środowiskowego opakowań w łańcuchach dostaw, przedstawiono schematycznie na rys. 5. Rysunek ten w sposób uproszczony ilustruje, na którym etapie łańcucha dostaw podejmowane są działania i różnorodne decyzje powiązane pośrednio lub bezpośrednio z aspektem środowiskowym opakowań. Warto zauważyć, że najwięcej decyzji podejmowanych jest już na etapie projektowania wyrobu i opakowania oraz zakupów do produkcji. Co więcej, uwzględnienie sozologii opakowań w zarządzaniu łańcuchem dostaw ma wpływ na organizację wielu procesów biznesowych wewnątrz przedsiębiorstw – przykładowo: stosowanie opakowań wysokiej jakości (zapewnienie należytej ochrony produktu oraz środowiska) wymusza odpowiednią organizację kontroli jakości na wejściu.
Należy także dodać, że po dostarczeniu wyrobu do klienta to od niego zależy, co stanie się z odpadem opakowaniowym. Niezwykle ważna jest wtedy organizacja sortowania odpadów oraz edukacja ekologiczna społeczeństwa.
Podsumowanie
Odpowiedzialność za stan środowiska naturalnego i troska o to, aby przyszłe pokolenia mogły korzystać z jego dobrodziejstw, stała się jednym z ważnych problemów XXI wieku. Coraz liczniejsza grupa świadomych klientów rezygnuje z konsumpcyjnego stylu życia na rzecz zachowań proekologicznych i oczekuje takiego podejścia od producentów. Wiele wyrobów stojących na półkach sklepowych, zwłaszcza żywność z upraw ekologicznych, jest postrzegana przez pryzmat opakowania, dlatego dla wielu konsumentów ma znaczenie materiał opakowania, dodatkowe oznaczenie świadczące o spełnieniu kryteriów związanych z ochroną środowiska, a nawet naturalna szata graficzna i kolorystyka oparta na kolorach ziemi. Opakowanie może stać się dobrym narzędziem w tworzeniu wizerunku firmy dbającej o środowisko naturalne, jeżeli narzędzie to jest wykorzystywane odpowiedzialnie, zgodnie z dobra praktyką produkcyjną i handlową.
Współczesne łańcuchy dostaw powinny nie tylko zapewniać zaspokojenie potrzeb klientów, przy minimalnych kosztach, we właściwym czasie i miejsc
u, ale także uwzględniać czynniki mające wpływ na środowisko naturalne, zaś zarządzanie tymi łańcuchami powinno uwzględniać wiele aspektów sozologii opakowań.
Procesy decyzyjne związane z opakowaniami na wszystkich płaszczyznach zarządzania łańcuchami dostaw należy dostosować do wymagań ochrony środowiska oraz poszukiwać takich rozwiązań technicznych, materiałowych i organizacyjnych, które wykazują najmniejsze wpływy środowiskowe.
Hanna Żakowska, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Opakowań
Milena Nestoruk, Colgate-Palmolive Sp. z o.o.
